نخستین پارسی در تاریخ و پیامد حکومت او: اکسودوس پارسیان در درون فلات ایران

محورهای موضوعی : باستان‌شناسی تاریخی

سورنا فیروزی ¹

1 - دانش آموخته دکتری باستان شناسی دوره تاریخی، دانشکده هنر و معماری دانشگاه مازندران

تاریخ دریافت : 1402/04/25 تاریخ پذیرش : 1402/08/17 تاریخ انتشار : 1402/11/01

کلید واژه: آشور, ماد, پرسواَ, تونکو, مهاجرت گروهی, پارسیان,

چکیده مقاله :

زاگرس مرکزی یکی از پرجمعیت‌‎ترین مناطق فلات ایران در نیمه نخستِ هزاره یکم پیش از میلاد و آکنده از سرزمین‌های کوچک یا نیمه گسترده بود. در ارتباط با این گستره جغرافیایی، یکی از نکات عجیب و جالب توجه در محتوای منابع میان‌‎رودانی مرتبط با هزاره یکم پیش از میلاد، برخورد با دو موقعیت سراسر متفاوت برای سرزمینی با نام همسان پرسواَش یا پرسومَش است، به‌طوری‌که از روزگار شلمانسر سوم تا سلطنت سارگن دوم آشوری نام این سرزمین همواره در کنار سرزمین‌هایی یاد شده است که در شرق آشور و در حدود زاگرس مرکزی واقع بوده‌‎اند، اما از روزگار سناخریب به بعد، سرزمین پرسواَش (پرسومَش) در شرق ایلام و متحد آن گزارش شده است. همچنین، می‌دانیم که سرزمین پارسیان در روزگار حکومت خاندان هخامنشی نیز -چه پیش از برآمدن جهان‌شاهی (:امپراطوری) و چه پس از آن- در زاگرس جنوبی قرار داشت. این که بر مبنای محتوای منابع نوشتاری به دست آمده از کاوش‌های باستان‌شناسی چگونه می‌توان این موضوع را توضیح داد، موضوعی است که پژوهشگران زیادی کوشیدند تا برای آن پاسخی بیابند. پژوهش پیش رو با بررسی محتوای این کتیبه‌ها و ارزیابی داده‌های جغرافیایی درون آن‌ها، به یک بازنگری در موضوع پرداخته و به این نتیجه رسیده است که نام سرزمین نخستین نه تنها به مفهوم تبار یک جمعیت اشاره داشته است، بلکه مردمان آن دیار به یک مهاجرت گروهی (:اکسودوس) بزرگ و در مقیاس آن چه پیشتر بنی‌اسرائیل در مصر تجربه کرده بود، دست زدند تا استقلال سیاسی و آزادی پیشین خود را دوباره بیابند. این پژوهش نشان می‌دهد که علت از دست رفتن این استقلال، شکست برنامه‌های توسعه‌طلبانه یک شاه کهن از این سرزمین در برابر آشوریان بوده است.

چکیده انگلیسی:

The Central Zagros was one of the most populous regions in the Iranian plateau in the first half of the first millennium BC, filled with small and semi-extensive settlements. One of the strange and interesting points observed in Mesopotamian sources, belonging to the first millennium BC, is two completely different locations for a land called Parsuaš or Parsumaš. From the reign of Shalmaneser III to Sargon II of Assyria, the name of this land was always mentioned along with the lands located in the east of Assyria and around the Central Zagros. However, from the time of Sennacherib, the land of Parsuaš has been referred to in the vicinity of Anshan and its ally. Additionally, we know that during the rule of the Achaemenid dynasty, the land of the Persians, both before and after the emergence of the empire, was located in southern Zagros. Deciphering the meaning based on the content of written sources obtained from archaeological excavations is a subject that many researchers have attempted to explain. This study reconsiders the subject by examining the content of these inscriptions and evaluating their geographical data. It is concluded that the name of the first land not only refers to the origin of a population but also indicates that its people have made a large-scale migration, to regain their former political independence and freedom. This experience was similar to the exodus of the Israelites from Egypt. The loss of this independence was due to the failure of the ambitious development plans for the land by the king, which resulted in his fall and the rise of a powerful and influential leader over that land.

منابع و مأخذ:

ایمانپور، محمدتقـی (1382). مـکان جغرافیایی پَرسواَ، پَرسواَش و پرسومش. مطالعـات تاریخـی،2 (1)، 29-50.
ایمانپور، محمدتقـی، قصاب‌زاده، راضیه (1390). بررسی رابطه مادها و پارس‌ها پیش از ظهور امپرانوری هخامنشیان. پژوهش‌های تاریخی 3 (12)، 73-86.
دیاکونوف، ایگور میخائیلوویچ (1345). تاریخ ماد، ترجمه کریم کشاورز. تهران : بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
درخشانی، جهانشاه (1383). دانشنامه کاشان، آریاییان، مردم کاشی، امرد، پارس و دیگر ایرانیان. جلد سوم و چهارم. تهران: بنیاد فرهنگ کاشان.
جلیلیان، شهرام (1400). بنیاد شهریاری در تاریخ ماد. پژوهشنامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی 10 (1). 75-100.
زرین‌کوب، روزبه، علیزاده، کیومرث (1396). مکانيابي پَرسواَ، پَرسواَش، پَرسَمَش و پَرسومَش: يک تجديد نظر. پژوهش‌هاي علوم تاريخي، 9 (1)، 39-58.
سعیدیان، سعدی (1397). جغرافیای تاریخی زاگرس مرکزی در دوره آشور نو: نمری، خمبن، کرل، پَرسواَ و البریه. پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران (19)، 105-125.
شارپ، رلف نارمن (1384). فرمان‌های شاهنشاهان هخامنشی، چاپ دوم. تهران: نشر پازینه.
علی‌یف، اقرار (1388). پادشاهی ماد، ترجمه کامبیز میربهاء. تهران: نشر ققنوس.
فـرای، ریچـارد نلسـون (1373). میـراث باسـتانی ایـران. ترجمـه مسـعود رجب‌نیـا. چـاپ چهـارم. تهران: علمـی و فرهنگی.
فیروزی، سورنا، رایگانی، ابراهیم، سعادت‌مهر محمدامین (1401). بررسی دو دیدگاه حضور آریاییان و فرهنگ آنان در فلات ایران از عصر آهن یا پیش از آن؛ طرح یک دیدگاه سوم، جستارهای تاریخی 13 (1)، 105-127.
کرتیس، جان (1389). بین‌النهرین و ایران در دوران باستان(گزارشی از سمینار یادواره ولادیمیر لوکونین). ترجمه زهرا باستی. تهران: سمت.
گیرشمن، رومن (1388). ایران از آغاز تا اسلام. ترجمه محمد معین. چاپ نوزدهم. تهران:علمی و فرهنگی.
مـلازاده، کاظـم (1391). «پارشـوا، پَرسواَ، پَرسواَش، پرسومش و ارتبـاط آن بـا پارسـی‌ها و مهاجـرت آنـان بـه داخـل سـرزمین ایـران»، پژوهش‌هـای علـوم تاریخـی 4 (2)، 107-123.
ویسهوفر، یوزف (1390). ایران باستان از 550 پیش از میلاد تا 650 پس از میلاد. ترجمه مرتضی ثاقب‌فر. چاپ یازدهم. تهران: ققنوس.
André-Salvini, B.; Salvini M. (1992): Gli annali di Argišti I, note e collazioni, Studi Micenei ed Egeo-Anatolici 30, 1992, 9-23.
Bagg A.M. (2020). Die Orts- und Gewässernamen der neuassyrischen Zeit Teil 3: Babylonien, Urarṭu und die östlichen Gebiete 7/3 (Beihefte zum Tübinger Atlas des Vorderen Orients, Reihe B 7/7/3), Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Verlag.
Boehmer, R.M. (1965). Zur Lage von Parsua im 9. Jahrhundert vor Christus, Berliner Jahrbuch für Vor- und Frühgeschichte 5, pp. 187-188.
Boroffka, N.G.O.; Sverchkov, L.M. )2013(. The Jaz II and III period pottery. Classification ad chronology viewed from Bandykhan, Southern Uzbekistan, in: M. Wagner (ed.), Pottery and chronology of the Early Iron Age in Central, Warszawa: The Kazimierz Michalowski Foundation, 49-74.
Brown, S. C. (1979). Kinship to Kingship. Archaeological and Historical Studies in the Neo-Assyrian Zagros, Ph.D. dissertation, University of Toronto.
Cameron, G. G. (1935). The History of Early Iran. Chicago: University of Chicago press.
Cyropaedia  Xenophon
Dandamaev, M. A. (1992). Iranians in Achaemenid Babylonia. Santa Ana: Mazda Publishers Inc.
de Planhol, X. (2000). Fārs i. Geograohy, Encyclopaedia Iranica, online edition, 2012, available at Fārs i. Geograohy, (acess on 2022): https://www.iranicaonline.org/articles/fars-i
Eilers, W. (1954). “Der Name Demawend”. Archív Orientální (22), 267-374.
Eilers, W. (1987). Iranische Ortsnamenstudien. Sonnenseite-Schattenseite Österreichischen Akademie Der Wissenschafte.
Eusebius, Chronicle, translated by J. Karst (1911). An English version is available at (2022): https://www.attalus.org/translate/eusebius4.html#53
Falk, H. (1991). Riviewed work(s): The coming of the Aryans to Iran and India and th and ethnic identity of the Däsas. Studia Orientalia 64, Indo-Iranian Journal 34 (1), 57-60.
Forrer, E. (1920). Die Provinzeinteilung des assyrischen Reiches, Leipzig.
Frame, G. (2021). Royal Inscriptions of Sargon II, King of Assyria (721-705) (Royal Inscriptions of the Neo-Assyrian Period 2), University Park: Eisenbrauns.
Francfort, H.P. (2005). La civilisation de l’Oxus et les Indo-Iraniens et Indo-Aryens, in: G. Fussman, J. Kellens, H.P. Francfort, X. Tremblay (eds.), Aryas, Aryens et iraniens en Asie central, College de France, Publications de l’Institut de Civilisation Indienne 72. Paris: Diffusion De Boccard, 253–328.
Fuchs, A. (1994). Die InschriftenSargons II. Aus Khorsabad, Göttingen: Cuvillierverlag.
Fuchs, A. (2004), “Parsua(š)” Reallexikon Der Assyriologie Und Vorderasiatischen Archaologie 10/5-6, Berlin & New York: Walter de Gruyter & Co, 340-342.
Fuchs, A. (2007). Mesopotamien und angrenzende Gebiete 745-711 v. Chr”, in: A.M. Wittke, I.E. Olshausen, R. Szydlak (eds.), Der Neue Pauly Supplemente I Online- 3: Historischer Atlas der antiken Welt, Stuttgart, 50-51.
Fuchs, A. (2017). Die Kassiten, das mittelbabylonische Reich und der Zagros, in: A. Bartelmus, K. Sternitzke (eds.), Karduniaš. Babylonia under the Kassites 1, Boston-Berlin, 123-165.
Gamkrelidze T.V.; Ivanov, V. (1990). The early history of Indo-European languages. Scientific American, 262 (3), 110-117.
Garrison, M.B. (2011). The Seal of Kuraš the Anzanite, Son of Šešpeš (Teispes), PFS 93*: Susa-Anšan-Persepolis, in: Javier Àlvarez-Mon and Mark B. Garrison (eds.), Elam and Persia, Winona Lake, Indiana: Eisenbrauns, 375-405.
Grayson, A. K. (1975). Assyrian and Babylonian Chronicles, Text from Cuneiform Sources 5, New York: J. J. Augustin.
Grayson, A. K. (1980). The Chronology of the Reign of Ashurbanipal, Zeitschrifft für Assyriologie 70 (2), 227-245.
Grayson, A. K. (1991). The Royal Inscription of Mesopotamia.Assyrian Periods 2, Assyrian Rulers of the early first Millenium BC I (1114-859 BC), Toronto: University of Toronto Press.
Grayson, A. K. (1996). Assyrian Rulers of the Early First Millennium BC II (858-745 BC) (Royal Inscriptions of Mesopotamia, Assyrian Periods 3), Toronto: University of Toronto Press.
Grayson, A.K., Novotny, J. (2012). The Royal Inscriptions of Sennacherib, King of Assyria (704-681 BC), Part 1 (Royal Inscriptions of the Neo-Assyrian Period 3/1), Winona Lake: Eisenbrauns.
Grayson, A. K. (2014). Royal Inscription of the Neo-Assyrian Period.The Royal Inscription of Sennacherib, King of Assyria (704-681 BC). Vol. 3/2. Winona Lake: Eisenbrauns.
Harmatta, J. (1971). “The literary patterns of the Babylonian edict of Cyrus”. Acta Antiqua Academiae Scientiarum Hungaricae (19), 217-231.
Heggarty, P., Anderson, C, Scarborough, M, King, B; Bouckaert, R., Jocz, L., Kümmel, M.J., Jügel, T., Irslinger, B., Pooth, R.,, Liljegren, H., Strand, R.F., Haig, G., Macák, M., Kim, R.I., Anonby, E., Pronk, T.; Belyaev, O., Dewey-Findell, T.K., Boutilier, M., Freiberg, C., Tegethoff, R., Serangeli, M., Liosis, N., Stronski, K., Schulte, K., Gupta, G., Haak, W., Krause, J., Atkinson, Q.D., Greenhill, S.J., Kühnert, D., Gray, R. D. (2023). Language trees with sampled ancestors support a hybrid model for the origin of Indo-European languages, Science 381 (6656), 414, eabg0818.
Henkelman, W.F.M. (2011). Cyrus the Persian and Darius the Elamite: a Case of Mistaken Identity, in: Herodot und das Persische Weltreich. Herodotus and the Persian Empire. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 577-634.
Henkelman, W.F.M. (2012). The Achaemenid Heartland: An Archaeological-Historical Perspective, in: D.T. Potts (ed.), A Companion to the Archaeology of the Ancient Near East, First Edition, New Jersey: Blackwell Publishing Ltd, 931-981.
Herodotus, The Histories, Book I, translated A.D. Godely (1921), London: Heinemann
Hiebert F.T. (1995). South Asia from a Central Asian perspective, in: G. Erdosy, (ed.). The Indo-Aryans of ancient South Asia: Language, material culture and ethnicity, Indian Philology and South Asian Studies 1, Berlin: Walter de Gruyter, 192–205.
Hoffmann, K. (1940). “Vedische Namen”. Worter and Sachen (21), 139-161.
Imanpour, M.T. (1998). The Land of Parsa: The first Persian homeland. Ph.D. dissertation, University of Manchester.
Kent, R.G. (1946). The Oldest Old Persian, Journal of the American Oriental Society 66 (3), 206-212.
Kent, R.G. (1950). Old Persian, Grammar, Texts, Lexicon, New Haven: American Oriental Society.
King L.W., Campbell Thompson R. (1907). The Sculpture and Incription of Darius the great on the Rock of Behistûn in Persia: a New collation of the Persian, Susian and Babylonian texts, London: Longmans.
Krause J.; Trappe, T. (2019). A short history of humanity, A new history of old Europe, translated by C. Waight, New York: Random House.
Kwasman, T.; Parpola, S. (1991). Legal Transactions of the Royal court of Nineveh, Part I, From Tiglat-Pileser III through Esarhaddon, J. Reade (ed.), Helsinki: Helsinki University Press.
Lanfranchi, G.B. (2003). The Assyrian expansion in the Zagros and the local ruling elites, in: G.B. Lanfranchi, I.M. Roaf, I.R. Rollinger (eds.), Continuity of Empire (?) Assyria, Media, Persia, Padova: The Assyrian Expansion in the Zagros and the Local Ruling Elites”, in G.B. Lanfranchi, M. Roaf, R. Rollinger (eds.), Continuity of Empire(?) Assyria, Media, Persia (History of the Ancient Near East / Monographs 5), Padova: Sargon Editrice e Libreria, 79-118.
Lazaridis, I.; Alpaslan-Roodenberg, S.; Acar, A.; Açıkkol, A.; Agelarakis, A.; Aghikyan, L.; Akyüz, U.; Andreeva, D.; Andrijašević, G.; Antonović, D.; Armit, I., Atmaca, A.; Avetisyan, P.; Aytek, A.İ.; Bacvarov, K.; Badalyan, R.; Bakardzhiev, S.; Balen, J.; Bejko, L.; Bernardos, R.; … & Davtyan R. (2022). The genetic history of the Southern Arc: A bridge between West Asia and Europe, Science 377 (6609): eabm4247.
Levine, L.D. (1974). Geographical Studies in the Neo-Assyrian Zagros-II, Iran 12, 99-124.
Litvinskiy B.A. (1967). Arkheologicheskie otkrytiya v Tadzhikistane za godu Sovetskoy vlasti nekotorye problem drevney istorii Sredney Azii, Vestnik Drevney Istorii 4, 118-137.
Luckenbill, D.D. (1926). Ancient Records of Assyria and Babylonia, 1, Chicago: University of Chicago press.
Luckenbill, D.D. (1927). Ancient Records of Assyria and Babylonia, 2, Chicago: University of Chicago press.
Malbran-Labat F. 1994, La Version Accadienne de L’inscription trilingue de Darius a Behistun, Rome.
Mallory, J.P; Adams D.Q. (2007). Encyclopedia of Indo-European Culture, London and Chicago: Fitzroy Dearborn Publisher.
Maniori, F. (2014). Le campagne babilonesi ed orientali di Sargon II d’Assiria. Un’analisi topografica, Rome.
Medvedskaya, I. N. (1999). Media and its Neighbours I: The Localization of Ellipi, Iranica antiqua 34, 53-70.
Miroschedji, P. de. (1985). La fin du royaume d’Anšan et de Suse et la naissance de l’Empire perse, Zeitschrift für Assyriologie und Vorderasiatische Archäologie 75 (2), 265-306.
Minorsky, V. (1957). Mongol place-names in Mukri Kurdestan. Bulletin of the School of Oriental and African Studies 19 (University of London), 77-81
Mohammadpour A.; Soleimani K. (2022). Silence the Past; Persian Archaeology, Race, Ethnicity, and Language. Current Anthropology 63 (2), 26 pages.
Novotny, J.; Jeffers, J. (2018). The Royal Inscriptions of Ashurbanipal (668–631 BC), Aššur-etel-ilāni (630–627 BC), and Sîn-šarra-iškun (626–612 BC), Kings of Assyria, Part 1 (Royal Inscriptions of the Neo-Assyrian Period 5/1), University Park: Eisenbrauns.
Novotny, J.; Jeffers, J.; Frame, G. (2023). The Royal Inscriptions of Ashurbanipal (668–631 BC), Aššur-etel-ilāni (630–627 BC), and Sîn-šarra-iškun (626–612 BC), Kings of Assyria, Part 3 (Royal Inscriptions of the Neo-Assyrian Period 5/3), University Park: Eisenbrauns.
Parpola, A. (1988). The coming of the Aryans to Iran and India and th and ethnic identity of the Däsas. Studia Orientalia 64, Helsinki 1, 195-302.
Parpola, A. (2015). Roots of Hinduism, The early Aryans and Indus Civilization, New York: Oxford University Press.
Parpola, S.; Porter, M. (2001). The Helsinki atlas of the Near East in the Neo-Assyrian period. London: Casco Bay Assyriological Institute.
Radner, K. (2006), “Provinz. C. Assyrien”, Reallexikon Der Assyriologie Und Vorderasiatischen Archaologie 11/1-2, Berlin & New York: Walter de Gruyter & Co, pp. 42-68.
Radner, K. (2013). Assyria and the Medes”, in: D.T. Potts (ed.), The Oxford Handbook of Ancient Iran, Oxford, Oxford: Oxford University Press, pp. 442-456.
Reade, J. E. (1978). Kassites and Assyrians in Iran, Iran 16, 137-143.
Salvini, M. (1984). La stele di Karagündüz, in: P.E. Pecorella, M. Salvini (eds.), Tra los Zagros e l'Urmia. Ricerche storiche ed archeologiche nell'Arzebaigian iraniano, Roma, 57-62
Starr, I. (1990). Queries to the Sungod, Divination and politics in Sargonid Assyria, (State Archives of Assyria 4), Helsinki: Helsinki University Press.
Sumner, W. M. (1994). Archaeological measures of cultural continuity and the arrival of the Persians in Fars, in: H. Sancisi-Weerdenburg, A. Kuhrt, M. Cool Root (eds.) Achaemenid History 8, Leiden: Nederlands Instituut voor het Nabije Ooste, 97-105.
Tadmor, H.; Yamada, S. (2011). The Royal Inscriptions of Tiglath-pileser III (744-727 BC) and Shalmaneser V (726-722 BC), Kings of Assyria (Royal Inscriptions of the Neo-Assyrian Period 1, Winona Lake, Indiana: Eisenbrauns.
Tavernier, J. (2007). Iranica in the Achaemenid Period (ca. 550-330 B.C.), lexicon of Old Iranian proper, names and loanwords, attested in non-Iranian texts, Peeters Publishers & Department of Oriental Studies: Leuven.
Tourovets, A., (2015). The Assyrian Itineraries in the Zagros During the Reign of Sargon II (6th and 8th Campaigns) and the Question About the Correlation Between Toponymy and Geography, Iranian Journal of Archaeological Studies 5, 21-33.
Waters, M.W. (1999). The Earliest Persians in Southwestern Iran: The Textual Evidence, Iranian Studies 32 (1), 99-107.
Waters, M.W. (2011). Parsumaš, Anšan, and Cyrus, in: J. Álvarez-Monz, M. B. Garrison (eds.), Elam and Persia, Winona Lake: Eisenbrauns, 285-296.
Weiershäuser, F.; & Novotny, J. (2020). The Royal Inscriptions of Amēl-Marduk (561–560 BC), Neriglissar (559–556 BC), and Nabonidus (555–539 BC), Kings of Babylon, Philadelphia: University of Pennsylvania Press.
Winter. O. A. (1989). Review Article on Dr. Asko Parpola’s The coming of the Aryans to Iran and India and th and ethnic identity of the Däsas. International Journal of Dravidian Linguistics 17 (2), 98-128.
Xenophon, Cyropaedia, translated by W. Miller (1914), London: Heinemann.
Young, T. C. (1967). The Iranian migration into the Zagros. Iran 5, 11-34.
Zadok, R. (1976). “On the connections between Iran and Babylonia in the sixth century BC”, Iran 14, 61-78.
Zadok, R. (2002). The Ethno-linguistic Character of Northwestern Iran and Kurdestan in the Neo-Assyrian Period. Tel Aviv: Archaeological Center Publications.
Zimansky, P. (1990). Urartian Geography and Sargon's Eighth Campaign. Journal of Near Eastern Studies 49 (1), 1-21.
تارنما:
http://oracc.museum.upenn.edu