کاوش اثرگذاری «رابطه مرکز - پیرامون» بر ظهور و تداوم «قوم گرایی» در ایران معاصر: مطالعه موردی شمال غرب کشور

محرمعلی عرفانی ¹ ( دانشجوی دکتری، گروه علوم سیاسی: گرایش مسائل ایران، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، زنجان، )
مالک ذوالقدر ² ( استادیار، گروه علوم سیاسی و روابط بین الملل، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی زنجان، ایران.(نویسنده مسئول)[e-mail] )
مهدی خوش خطی ³ ( استادیار گروه علوم سیاسی و روابط بین الملل، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی زنجان، ایران )

تاریخ ارسال : 1402/02/10 تاریخ تایید : 1402/05/14

کلید واژه: محرومیت, قوم‌گرایی, سیاست های قومی, رابطة مرکز-پیرامون, استثمار,

چکیده مقاله :

جنبش اتنیسیسم (در برابر اتنوسنتریسم گروه قومی مسلط در ایران) در قالب ناسیونالیسم پیرامونی بخش مهمی از حیات سیاسی در شمال‌غرب را تشکیل می دهد. این پژوهش با روش تحقیق تاریخی - کتابخانه ای و متدولوژی تئوریک - کیفی در پی این هدف است که ریشه ها و علل رویدادهای سیاسی شدن تفاوت های فرهنگی، نژادی، زبانی و منطقه ای در شمال‌غرب دورۀ معاصر را در هر دو رهیافت کهن و مدرن دربارۀ قومیت و ناسیونالیسم جستجوکند. تبیین جریان های سیاسی قومی ملی آذربایجانی، رهیافت های پیچیده تری را درخصوص مسئلۀ ملیّت و ملّت به طور عام و ناسیونالیسم و قوم گرایی به طور خاص می طلبد. لذا براین اساس، یکی از نظریه‌های مدل علمی مایکل هشتر (به عنوان یک مدل مطلوب) با تبیین ساختاری (یعنی تأثیر وجود رابطۀ مرکز پیرامون) برای تحلیل قوم گرایی در آذربایجان، استخوان بندی و مسیر مقاله را تشکیل می‌ دهد. مقالۀ پیش رو تنوعات قومی، فرهنگی و هویتی در ایران را نعمتی بزرگ می داند. زیرا بقا، تداوم و عرض اندام ایران در صحنه های مختلف، قائم به تنوعات آن می باشد. هرچند که در سدۀ اخیر درخت تناور هستیِ فرهنگ و هویت متکثر ایرانی از زخم هایی با منشأ درونی و بیرونی بر خود می پیچد. یافته های حاصل شده مقاله، اثرگذاری بلاواسطه شاخص ها و متغیرهای برآمده از نظریۀ مرکز-پیرامون در ظهور و تداوم تحولات ناسیونالیستی و قوم گرایانه در آذربایجان در سدۀ اخیر را به وضوح نشان می‌دهد.

چکیده انگلیسی :

The movement of “ethnicism” in the form of “Turkish nationalism” is an important par t‌of political Life in Azerbaijan. This article with historical-library research method and theoretical-qualitative methodology , aimed to find the roots and causes‌of the‌ events of the politicization of cultural, racial, linguistic and regional differences in Azerbaijan in the‌ contemporary peried; and especially after the‌ Islamic Revolution to look at both the “primordial” and “modern” approaches to ethnicity. Explaining the ethnic-national political currents of Azerbaijan requires more coplex approaches to the‌ issue‌ of nationality and nation in “general” and nationalism in “particular”. The refore, one of the the ories of Michael Hechter’s scientific model (as a ‌desirable model) with a‌structural explanation (ie, the effect of the center -periphery relationship) for the analysis of ethnicism in Azerbaijan, forms the‌ skeleton and direction‌ of the article. The present article considers ethnic, cultural and identity diversity in ‌Iran as a great blessing. Because the ‌survival, continuity and width of the Iranian‌ body in different scenes depends on its diversity. However, in‌ the ‌last‌ century, the ‌multi faceted tree‌ of‌ existence, the diverse Iranig culture and identity, has been plagued by wounds of “internal” and “external” origin. The‌ results obtained in this article clearly show the‌ direct effect of indicators and variables derived from the‌ theory of the‌ center peripheral in the occurrence, emergence and continuation of nationalist and ethnocentr developments in Azerbaijan in the last century.

منابع و مأخذ:

آبراهامیان، یارواند (1384)، )ایران بین دو انقلاب؛ از مشروطه تا انقلاب اسلامی(، ترجمۀ احمد گل محمدی و محمدابراهیم فتاحی، چاپ یازدهم، تهران، نشر نی.

آندرسون، بندیکت (۱۳۹۳)، «اجتماع­های خیالی (جماعت­های­تصوری)»، ترجمۀ محمد محمدی، تهران: نشر رخداد نو.

اسمیت، برایان کلایو (پاییز ۱۳۸۷)، (جهان سوم: نظریه­های توسعه و دگرگونی سیاسی)، ترجمۀ  امیراحمد حاجی­یوسفی و محمدسعید قائنی­نجفی، چاپ دوم، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین­المللی انتشارات وزارت امور خارجه.

اسمیت، آنتونی دی (۱۳۸۳)، «ناسیونالیسم؛ نظریه، ایدئولوژی، تاریخ»، ترجمۀ منصور انصاری، تهران: مؤسسه مطالعات ملی - تمدن ایرانی.

اسپرویت، هندریک (۱۳۸۳)،«امپراتوری‌ها و امپریالیسم»، سرپرستان ترجمه: کامران فانی - محبوبه مهاجر، «دایرة ‌المعارف ناسیونالیسم»، جلد ۱، تهران: کتابخانۀ تخصصی وزارت امور خارجه.

احمدی، حمید (۱۳۹۵)، (قومیت و قوم­گرایی در ایران: افسانه و واقعیت)، چاپ دوازدهم، تهران: نشر نی.

اصغرزاده، علیرضا (2007م/1386ش)، (ایران و چالش تنوع: بنیادگرایی اسلامی-راسیسم آریائیستی و مبارزات دموکراتیک)، چاپ اول، کانادا: دانشگاه تورنتو.

ائلچی­بیگ (قدیراوغلو)، ابوالفضل (1997م/1376ش)، «بوتوو آذربایجان یولوندا (در راه آذربایجان واحد)»، باب (بوتوو آذربایجان بیرلیگی) تشکیلاتی یایین ائوی.

برنجیان، سکینه (۱۳۸۵)، (ادبیات آذری و فارسی در آذربایجان ایران در سدۀ بیستم)، ترجمۀ اسماعیل فقیه، تهران: انتشارات مرکز.

برتون، رولان (۱۳۹۹)، (قوم­شناسی سیاسی)، ترجمۀ ناصر فکوهی، چاپ چهارم، تهران: نشر نی.

 بیجارلی، سهند (۱۳۹۷)، (استعمار داخلی آذربایجان جنوبی)، چاپ اول، تبریز: بی­نام.

خوبروی­پاک، محمدرضا (۱۳۹۱)، (نقدی بر فدرالیسم)، چاپ اول، تهران: پردیس دانش.

رحمان­زادۀ هروی، محمد (۱۳۹۳)، «نژاد، قوم و ملت در ایران»، چاپ اول، تهران: نشر کتاب آمه.

روزنامه فرهیختگان- 24 شهریور سال 1399 http://fdn.ir/45765

زارع کهنمویی، اصغر (۱۳۹۴)، (پایان تک­زبانی؛ سیزده گفتگوی پژوهشی دربارۀ حق زبان مادری)، چاپ اول، تبریز: نشر موغام.

الف، (دی ۱۳۹۴ ب)، (برابری و رفع تبعیض؛ پانزده گفتگوی پژوهشی دربارۀ حقوق قومیت­ها)، چاپ دوم، تبریز: نشر موغام.

ب، (زمستان ۱۳۹۴)، «خودشرقی­گرایی و بی­جاسازی؛ استفاده و سوءاستفاده از گفتمان آریایی­گرایی در ایران»، ترجمۀ علی‌محمد طرفداری، ایران­نامه، سال سی­ام، شماره ی ۴، صفحه ۱۰۴-143.

سعید، ادوارد (۱۳۷۱)، (شرق­شناسی)، ترجمۀ عبدالرحیم گواهی، چاپ اول، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

شیفر، براندا (۱۳۸۱)، (مرزها و برادری؛ ایران و چالش هویت آذربایجانی)، ترجمۀ یاشار صدقیانی­آذر، ویراستار: سودا محسنی­نمین، چاپ اول، تهران: اولوس نشریه دانشجویی دانشگاه تهران.

ضیاء­ابراهیمی، رضا (1398)، (پیدایش ناسیونالیسم ایرانی؛ نژاد و سیاست بی­جاسازی)، ترجمۀ حسن افشار، چاپ سوم، تهران: انتشارات مرکز.

­عارف­قزوینی، ابوالقاسم (1923 م / 1302 ش)، (مجموعۀ اشعار)، چاپ برلین.

کاتم، ریچارد (۱۳۷۱)، (ناسیونالیسم در ایران)، ترجمۀ فرشتۀ سرلک، تهران: نشر گفتار.

کشاورزقاسم­آباد، بهمن (اسفند ۱۳۹۲)، (به سوی جامعه­شناسی سیاسی جدید)، چاپ اول، زنجان: چاپ سپهر.

کلهون، کریگ (۱۳۹۵)، (ملت‌ها مهم­اند؛ فرهنگ، تاریخ و رویای جهان­وطنی)، ترجمۀ محمدرضا فدایی، تهران: شیرازۀ کتاب.

گوتسه، دیوید (۱۳۸۳)، «نظریۀ تکاملی»، سرپرستان ترجمه: کامران فانی- محبوبه مهاجر، «دایرة­المعارف ناسیونالیسم»، جلد ۲، تهران: کتابخانۀ تخصصی وزارت امور خارجه.

گیدنز، آنتونی (۱۳۷۹)، (جامعه­شناسی)، ترجمۀ منوچهر صبوری، چاپ ششم، تهران: نشر نی.

ماتیل، الکساندر (زمستان ۱۳۸۳)، (دایرة­المعارف ناسیونالیسم)، سرپرستان ترجمه: کامران فانی- محبوبه مهاجر، جلد اول (مفاهیم اساسی آ-خ)، تهران: ناشر کتابخانۀ وزارت خارجه.

الف( 1383).

ب، (1383).

مرکز آمارایران، 1996 م / 1375 ش)، «سالنامۀ آماری ۱۳۷۵»، تهران: مرکزآمار.

میری­مینق، سیدجواد (۱۳۹۷)، (تأملی دربارۀ ایران: واکاوی هویت، ملیت، ایرانیت و سیاست­گذاری­های زبانی)، چاپ اول، تهران: نشر نقد فرهنگ.

نفیسی، ابراهیم (۱۳۹۶)، (استعمار (2)): رهایی ملی و برون­رفت از استعمار فارس»، چاپ اول، تبریز، ناشر: کمیتۀ نشر تشکیلات مقاومت ملی آذربایجان (دیره­نیش).

وویاچیچ، ولیکو (۱۳۸۳)، «جامعه­شناسی، ترجمۀ محبوبۀ مهاجر، (دایرة­‌المعارف ناسیونالیسم)»، جلد اول، تهران، نشر: وزارت امور خارجه.

  Aghazadeh, A(Alireza),)2010 Aygust2019), “the anatomy of Iranian racism: reflections outroot causes of south Azerbaijan’s resistance movement”, in (www.Achiq.org.olayLar; www.eldeniz.com).

  Gudykunst, William B (1994), “Bridging Japanese/North American differences, (communicating Effectively in multicultural contexts)”, p: sage publications.

A, (1988), “Language and Ethnic Identity”, P: multilingual matters, Ltd.

   Hechter, Michael (1985),” Internal colonialism”, U.S.A university of California press.

  Nagel, Joanne and olzak, Susan (1982).” Ethnic mobilization in the new and old states”, p.128.

  https://telegram.me.aydinliq, 31 march 2017.

  https://t.me/bildirish channel. 10 may2020.

  https://t.me/ghader Kiyani. 25 december 2018

 

متن کامل:



کاوش اثرگذاری «رابطة مرکز_پیرامون» بر ظهور و تداوم «قوم‌گرایی»

در ایران معاصر: مطالعه موردی شمال‌غرب کشور

محرمعلی عرفانی¹، *دکتر مالک ذوالقدر²، دکتر مهدی خوش­خطی³

چکیده

جنبش «اتنیسیسم» (در برابر «اتنوسنتریسم» گروه قومی مسلط در ایران) در قالب «ناسیونالیسم پیرامونی» بخش مهمی از حیات سیاسی در شمال‌غرب را تشکیل­می­دهد. این پژوهش با روش تحقیق تاریخی و با بهره­گیری از منابع- کتابخانه­ای و متدولوژی تئوریک-کیفی در پی این هدف است که ریشه­ها و علل رویدادهای سیاسی­شدن تفاوت­های فرهنگی، نژادی، زبانی و منطقه­ای در شمال‌غرب دورۀ معاصر را در هر دو رهیافت «کهن» و «مدرن» دربارۀ قومیت و ناسیونالیسم جستجوکند. تبیین جریان­های سیاسی قومی-ملی آذربایجانی، رهیافت­های پیچیده­تری را درخصوص مسئلۀ ملیّت و ملّت «به­طور عام» و ناسیونالیسم و قوم­گرایی «به­طور خاص» می­طلبد. لذا براین­اساس، یکی از نظریه‌های مدل علمی «مایکل هشتر» (به­عنوان یک مدل مطلوب) با تبیین ساختاری (یعنی تأثیر وجود رابطۀ مرکز–پیرامون) برای تحلیل قوم­گرایی در آذربایجان، استخوان­بندی و مسیر مقاله را تشکیل­می‌ دهد. مقالۀ پیش­رو تنوعات قومی، فرهنگی و هویتی در ایران را نعمتی بزرگ می­داند. زیرا بقا، تداوم و عرض­اندام ایران در صحنه­های مختلف، قائم­به تنوعات آن می­باشد. هرچند که در سدۀ اخیر درخت تناور هستیِ فرهنگ و هویت متکثر ایرانی از زخم­هایی با منشأ «درونی» و «بیرونی» بر خود می­پیچد. یافته­های حاصل شده مقاله، اثرگذاری بلاواسطه شاخص­ها و متغیرهای برآمده از نظریۀ مرکز-پیرامون در ظهور و تداوم تحولات ناسیونالیستی و قوم­گرایانه در آذربایجان در سدۀ اخیر را به­طور معنادار به­وضوح نشان­می‌دهد.

واژگان کلیدی: رابطة مرکز-پیرامون، قوم­گرایی، استثمار، محرومیت، سیاست­های قومی.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه و بیان مسئله

یکی از جنبش­های قومی پدیدآمده در ایران در سدۀ اخیر، جنبش قوم­گرایی -عمدتاً با ماهیت مطالبه محوری و حق­خواهی- در شمال‌غرب می­باشد. در سنخ­شناسی حرکت­های قوم­گرایانه در شمال‌غرب می­توان گفت­که؛ برخی­‌ها، مطالبات ملی -درسطح کلان کشوری- و برخی­­ها مطالبات خاص قومی -درسطح منطقه‌ای- را درپی داشته­است. درهردو سنخ، حرکت­ها درپی استفاده از ابزارهای متفاوت برای گاه «مسالمت­آمیز» وگاه «منازعه­آمیز» دستیابی به­اهداف خویش بوده­اند. دربارۀ چرایی مناقشات قومی نظریات متعددی مطرح گردیده است. هشتر ازجمله نظریه‌پردازانی است که در چارچوب «تئوری نابرابری­های اقتصادی، فرهنگی و سیاسی» در زمینۀ ملی­گرایی، جدایی­خواهی و همگرایی سیاسی نظریات و مدل‌های تحلیل خاص خود را دارد. او در زمینۀ علل ظهور جنبش قوم­گرایی، مفهوم «رابطۀ مرکز–پیرامون⁴» را در کنار مفاهیم دیگر مطرح­کرده و از آن برای تبیین ملّی‌گرایی و قوم­گرایی بهره­گرفته­است. درمقالۀ حاضر سعی می­‌شود ازنظریۀ رابطۀ مرکز-پیرامون برای بررسی علل تأثیرگذار برظهور و تداوم قوم­گرایی در آذربایجان استفاده­گردد.  انگیزه اصلی از انتخاب موضوع و مدل یادشده این می­باشد که نگاه علمی و مسئله­شناسانهپرابلماتیک به مسئلۀ گروه قومی آذربایجانی ترک در ایران داشته تاتا اتنولوژی سیاسی آذربایجان و اتنوپلیتیک ««ترک» گروه قومی آذربایجانی» در ایران را از چنگال سیاسی­کارانی که با توسعه­طلبان قوم­مدار مرکزی که به کمک ایدئولوژی­هایایدئولوژی­های وارداتی غربی و با منطق سرکوب امنیتی -– سیاسی، مسائل آذربایجان را صورت­بندی می­نمایند به ­درآورد. قوم­شناسی سیاسی می­تواند چارچوبی تحلیلی عرضه کند که به کمک آن بتوان تصویری شرورآمیز که توسط سلطنت­طلبان، پان­فارسیست­ها و ایران­شهری­ها از قومیت­گرایی در آذربایجان ساخته­شده­است را تعدیل­کرد. به ­طوری­که شناسایی چالش­های مخرّب قومی و سیاست­های غلط دولت مرکزی در زمینۀ مسائل قومی می‌تواند زمینه­ساز تحقق حقوق قومیت­­­‌ها به عنوان نخستین نت سمفونی آرام­بخش ایران شود. مقالۀ حاضر می­تواند از ایده­های مسلط اروپا محور درزمینه­های ناسیونالیسم، دولت–ملت­گرایی، قوم­مداری مرکزی و آریائیسم در متون و بافتار ایران ساختارشکنی کرده و فضایی را برای جوامع به­حاشیه­رانده­شده در ایران فراهم کند تا آن­ها به ­واسطۀ صداها، ادبیات و زبان خودشان به تبیین وضعیت و موقعیت خود بپردازند.

با اساس قراردادن مسئلۀ تحقیق یعنی؛ «علل و عوامل تأثیرگذار بر ظهور و تداوم قوم­گرایی در آذربایجان»، سؤال تخصصی این است که؛ «وجود رابطۀ مرکز-پیرامون چگونه موجب شکل­گیری و تداوم قوم‌گرایی در آذربایجان شده­است؟» فرضیۀ اساسی این است که؛ «به نظر می‌رسد رابطۀ مرکز-پیرامون از عوامل مؤثر بر بروز ناسیونالیسم قومی بوده­است.»

در سه دهۀ اخیر سقوط امپراطوری­های چندملیتی نظیر؛ اتحاد جماهیر شوروی و کشورهای چندقومی همچون یوگسلاوی ازیک­‌سو و رشد گرایش­های ناسیونالیستی و قومی در غرب (به­ویژه در آلمانِ پس­از فروریختن دیواربرلین و اتحاد دو آلمان شرقی و غربی) یا ممالک جنوب ازسوی­دیگر، پژوهشگران مسائل آذربایجان را متوجه اهمیت ریشه­یابی علل پیدایش قوم­گرایی در جوامع متکثر ایران می­نماید. بنابراین برای درک جامعۀ قومی آذربایجان -به عنوان مجموعه­ای زنده از بازیگران اجتماعی با الگوهای ­متعدد ذهنی و رفتاری - گفتمان سیاسی «سانترالیستی» و «دولتی» به­سختی می­تواند از عهدۀ آن برآید. مقالۀ پیشِ­رو می‌تواند با بررسی یک مشکل غنی­ترشده و سد راه سعادت و تعالی ملت ترک آذربایجان یعنی؛ «وجود رابطۀ مرکز – پیرامون»، رهبران و نخبگان ­سیاسی (حاکم و غیرحاکم) ایران را به­سمت تفکر «برابری­خواهی»، «رفع تبعیض»، «حل بحران­ها»و «ترمیم گسست­های» قومی سوق داده و به این سوال اصلی پاسخ دهد که آیا نظریة رابطة مرکز-پیرامون مطرح در مدل هشتر قادر به تبیین عوامل موثر در ظهور و تداوم قوم­گرایی در آذربایجان می­باشد. چرایی انتخاب موضوع مقاله این می­باشد که برای مدیریت علمی حل بحران­های قومی و چرایی مناقشات قومی در ایران به دنبال تبیین علمی از مجموعه علّت­ها بود.

 

روش تحقیق و روش­شناسی

به­دلیل ماهیت موضوع ناچاربه استفاده از «روش تحقیق تاریخی» می­باشیم. موضوع،  نظریۀ برآمده از مدل، سؤال و فرضیه، مقالۀ حاضر را در ردیف «مقالات پژوهشی تئوریک» قرار داده و روند تدوین مقاله از علت به معلول (تئوریک و کیفی) می­باشد. از آن­جا که نقطۀ تمرکز روی علل به­وجودآمدن جنبش قوم­گرایی در آذربایجان بوده، لازم­است از روش تحقیق و تحلیل علّی استفاده­شود. بررسی «علل» و تأکید بر امور «کیفی» و «هنجاری» در کنار «رویکرد تجربی» و «کمّی­سازی» و تکیه بر «کل­گرایی روش­شناختی» دربرابر و درکنار «فردگرایی روش­شناختی» متدهای پژوهشی و متدلوژی متن را تشکیل می­دهند. کاربست «چهارچوب نظری» و «روش­شناختی چندگانه» می­تواند امکان پژوهش دربارۀ کم­وکیف وجود رابطۀ مرکز-پیرامون در جامعۀ ایرانی را فراهم نماید تا مقاله از سیر نظری، مفهومی و مصداقی منطقی برخوردارگردد. روش کتابخانه­ای  و اسنادی برای تکمیل مباحث تئوریک و گردآوری داده‌­ها (فیش­برداری از اسناد و منابع) در مقاله قابلیت کاربرد دارد. تجزیه ­و تحلیل علیت ، تحلیل محتوا (متون) و تحلیل کیفی (کیفیت محتویات متون) می توانند ابزارهای مناسب تجزیه­وتحلیل داده­ها در این مقاله باشند.

1-مروری بر پیشینه تجربی

موضوع مقاله از سابقه و پیشینۀ روشمند و مبتنی­بر مدل­سازی یا الگوسازی علمی در ایران برخوردار نبوده­است. البته نظریات تشکیل دهندۀ مدل علمی هشتر در برخی کتب و مجلات علمی-پژوهشی به­صورت­های نظری و یا مطالعات موردی در جهت تبیین علل قوم­گرایی در ایران مورد بررسی، نقد و ارزیابی قرارگرفته­است و هر کدام از زوایای به خصوصی به موضوع پرداخته­اند. به طوری­که نقدها و پردازش­ها در رابطه با موضوعات مربوط به علل پیدایش قوم­گرایی به نتایج متعددی منجر شده و به­صورت پراکنده به نقش عامل رابطۀمرکز-پیرامون در ظهور و تداوم قوم­گرایی در آذربایجان- پرداخته­شده­است. دراین­رابطه در ایران منابع نظری اندک و با دیدگاه­های متفاوت و متناقض وجودداشته و منابع موردی (اعم از کتب، پژوهش، رسالات، پایان­نامه­ها، پژوهش­های تحقیقاتی و مقالات علمی–پژوهشی) که فقط درخصوص «ریشه­یابی جنبش­های قومی آذربایجان» و تأثیر عامل «وجود رابطۀ مرکز-پیرامون در ظهور و تداوم قوم­گرایی در آن» وجودداشته­باشد به­دست­نیامد تا در تحلیل مقاله کاربرد داشته­باشد. لذا رجوع به متن اصلی و یا ترجمه­شدۀ گزینشی از قسمت­هایی از آثار ­ هشتر در برخی منابع در اولویت قرار­می­گیرد.

2- واکاوی بررسی مفهومی

2-1-قوم⁵

قوم به مثابۀ یک گروه واقعی یعنی جماعتی به­رسمیت­شناخته­شده و آگاه به وجود خویش بوده و می­ خواهد از نیستی به هستی درآید. (برتون، 102:1392). هر مجموعۀ قومی شامل نشانه­های پیچیده­ای است که دربردارندۀ ویژگی­های جمعیتی، تاریخی، زیست­محیطی و سکونتگاهی، زیستی (بیولوژیک)، جامعه­شناسی، اقتصادی، سیاسی، زبان­شناختی، دینی و غیره هستند و رفته­رفته ساختار خاص یک قوم را به وجود می‌آورند. (الف:165،1392). قوم عبارتست از: یک جمعیت انسانی مشخص با یک افسانۀ اجدادی مشترک، خاطرات مشترک، عناصر فرهنگی، پیوند با یک سرزمین تاریخی یا وطن و میزانی از حس منافع و مسئولیت­ها. (اسمیت، 186:1383). مفاهیمی همچون؛ قوم، قومیت، ملیت، زبان، ملت و دولت به صورت ابزارهای قدرتمندی برای طرد، سرکوب، غیریت­سازی و البته همچنین مقاومت به­کار گرفته­می­شوند. (اصغرزاده، 71:1386).

2-2-ملت⁶

«قومیت» و «قوم­گرایی» درواقع درمقابل «ملیت» و «ملت» قرار می‌گرفتند که تبلوری­از «دولت ملی» بود (الف، 234:1392). واکر کونور تعریف خود را از «ملت» به­عنوان یک «گروه قومی خودآگاه» ارائه­می‌دهد. به نظر او گروه‌های قومی یک مقولۀ اساسی بشری است (نه یک گروه فرعی ­ازجامعۀ بزرگتر) که از وحدت نژادی و فرهنگی برخوردار­است. تنها عاملی که به یک «گروه قومی» ماهیت «ملیت» می‌دهد «خودآگاهی قومی» است. او با توجه به چنین تعریفی از ملت، از کسانی که «ناسیونالیسم» را برحسب «میزان وفاداری به­دولت» تعریف­می‌کند انتقاد­می­نماید (احمدی،37:1395). کونور درتمایزگذاری میان گروه­های قومی صحبت از «ملت­های بالقوه» و «ملت‌های واقعی» می‌کند.» (کلهون، 97:1395). «ملت به مجموعه­ای از افراد گفته می‌شود که دارای زبان، فرهنگ، تاریخ و حس مشترکی می­باشند. عامل «زبان»، محدودۀ جغرافیایی، گسترۀ سرزمینی و مرزهای وطنی ملت را نیز تعیین­می­کند.» (شیفر، 33:1391). «اصطلاح «گروه ملی» را می‌توان به­صورت مترادفی برای «گروه­قومی» به­کار برد.» (گوتسه،821:1383-820).

2-2-1-مفهوم ملت در آذربایجان

در فرهنگ آذربایجان iL=El (ائل یا ایل) برابر با دولت و BUDUN (بودون) و OLOS (اولوس) برابر با ملت می­باشد. تلاش آذربایجانی‌ها برای ارتقا به مقام ملت و تیره یا قوم خواندن آن­ها ازطرف مخالفان، یک وجه مجادلۀ آذربایجانی­ها برای استیفای حقوق خود می­باشد. مفهوم «ملت آذربایجان» به معنی اتحاد سیاسی همۀساکنان و شهروندان شمال‌غرب است. ضمن­اینکه اینان خود را «ترک» می­دانند از نظر سیاسی خود را منسوب به «ملت آذربایجان» در ایران می‌خوانند. گروه‌های قومی غیرترک ساکن در سرزمین تاریخی آذربایجان ایران، بخشی از ملت آذربایجان محسوب­می­گردند.

 با استناد به نظریات صاحب­نظرانی از قبیل: آنتونی اسمیت، واکر کونور، پل براس، برایان کلایو اسمیت و اوموت اوزکریملی، مترادف­شمردن «ملت» و «گروه قومی» در یک واحد جغرافیایی و هویتی موجب مغالطه می­شود و نباید کردها، لرها، تات­ها، طالقانی­ها، لک­ها و طالشی­های ساکن در آذربایجان را به­طور جداگانه «ملّت» قلمداد کرد. بهتر است آن­ها را «گروه قومی» ساکن در «اراضی تاریخی آذربایجان» خواند. در اراضی تاریخی آذربایجان فقط ترک­ها به عنوان گروه ملّی خودآگاه به­صورت دیرینه توانسته­اند بین خود و خاک رابطة معنایی برقرار کرده و خاکی به نام آذربایجان را «وطن» بنامند.. اولین روزنامه­ای که از عبارت «آذربایجان میللتی» استفاده­کرد روزنامۀ کشکول چاپ (1269ش/1890م) می­باشد. ترک­ها به آذربایجان وابستگی عمیقی داشته و آنجا را قبله­گاه خود می پندارند. امروزه دو فاکتور «زبان» و «شعور ملی» در محقق­شدن دیگر فاکتورهای بقای ملت­شدگی و ملت­بودگی آذربایجانی‌ها نقش اساسی ایفا می­کنند.

3-2-قوم­گرایی⁷

پدیدۀ قوم‌گرایی در دهه‌های اخیر واکنشی به اعمال راه­های منفی سیاست­های قومی ملی­گرایان افراطی و دولت‌­های اقتدارگرای بروکراتیک و ایدئولوژیک بوده­است. به عقیدۀ یونس نوربخش:«گرایش به حقوق اقوام با ملی‌گرایی و قوم‌گرایی [در مفهوم قوم­مداری] تفاوت دارد. گرایش به حقوق اقوام ازمنظر دموکراسی است نه ازجهت ناسیونالیسم، و این جنس­اش با قوم‌گرایی (قوم­مداری) فرق می­کند» (زارع کهنمویی، 1394ب:161). به نظر ایشان:«اگر بحث­های قومی مطرح می‌شود نه ازجهت بحث ناسیونالیستی بلکه ازجهت مسئلۀ جهانی شدن است. چون دموکراسی در سطح جهان پررنگ شده، لذا این­گونه مسائل هم در امتداد آن مطرح­شده­است.» (ب،1394ب: 161). قوم­گرایی در آذربایجان سرشت خاص خود را داشته و منظور از آن تبیین علل سیاسی­شدن تفاوت­ها و اختلافات زبانی و قومی در آن است. احمدی «نقش متغیرهای دولت؛ نخبگان سیاسی و نیروهای بین‌المللی را در تلاش برای سیاسی­کردن اختلافات زبانی و قومی و شکل­دادن به جنبش­های قومی در ایران بررسی­می‌کند.» (ج، 20:1395). در نظر تعدادی از متخصصان مسائل آذربایجان، منظور از قوم­گرایی در آذربایجان «نهضت ملی بازگشت به خویشتن در آذربایجان» بوده و در واکنش به قوم­مداری مرکزی و تفکرات باستان­گرایانه، تبارگرایانه، عظمت­طلبانه، نژادپرستانه و پان­ایرانیستی (کلاسیک و نوین) شکل­گرفته و در دفاع از حقوق اقوام ایران معنی و مفهوم می یابد.

 

2-4-قوم­مداری⁸

ویلیام گراهام سامنر مفاهیم قوم­مداری، قوم­پرستی، قوم­مرکزی و بنیادگرایی قومی مرکز را وارد علوم اجتماعی کرده و در کتاب «رفتارهای سنتی توده» آن را چنین تعریف کرده­است: «ارزش­ها و موازین فرهنگ خود را محور قضاوت در مورد دیگران قرار­دادن» و «فرهنگ خود را برتر از همۀ فرهنگ‌های دیگر دانستن». «قوم­مداری، نگرش مثبت نسبت به گروه قومی/فرهنگی خود (درون­گروه) را با نگرش منفی نسبت به گروه­های قومی/فرهنگی دیگر (برون­گروه) درمی­آمیزد. این نگرش­های­درهم آمیخته نتیجۀ دو سازوکار است؛ احساس همسانی اجتماعی و احساس ضدهمسانی اجتماعی» (ماتیل، 1383، ج3، 1282). «قوم­مداری به معنای تمایل به درنظرگرفتن روش­های فکری و رفتاری گروه خود به عنوان معیارهای عام است. برای این مفهوم دو وجه متمایز می­توان قائل­شد: یکی تمایل خود نسبت­به درون­گروه است که در حالت قوم­مداری شدید، فرد گروه خود را با فضیلت­تر و برتر می­‌بیند و ارزش­های گروه خودش را عام تلقی می‌کند. وجه دیگر آن تمایل فرد نسبت­به برون­گروه است که در حالت قوم­گرایی شدید، فرد برون­گروه­ها را حقیر و پست می­شمارد و ارزش­های آن را طردمی‌کند و سعی­می‌کند فاصلۀ اجتماعی­اش را از برون گروه­ها حفظ نماید.» (Gudykunst, 1988:77). «قوم­مداری یعنی؛ قضاوت دربارۀ فرهنگ­های دیگر در مقایسه با فرهنگ خویش» (گیدنز، 63:1379). قوم مداری یعنی؛ بدگمانی نسبت به دیگران یا خارجیان همراه با گرایش به ارزیابی فرهنگ­های دیگران برحسب فرهنگ خویش می­باشد. از دیدگاه کاووس سیدامامی «اتنوسنتریسم یعنی با معیارهای قوم خود، فرهنگ­های دیگری را سنجیدن و تعصب­ورزیدن و در محور قراردادن آن معیارها است.» (ب، 1394ب:106). به عقیدۀ سامنر:«قوم­مداری همواره با خوش­بینی و افتخار نسبت­به خودی و بدبینی و تحقیر نسبت­به غیرخودی، غریبه و outsiders همراه است.» «هنگامی که از قوم­مداری سخن به­میان­می­آوریم منظور؛ پافشاری بر یک گزینه از میان چند گزینۀ هم­پیوند و در دسترس است. یعنی برتری­دادن به یکی از آن­ها مانند: برجسته­کردن جایگاه ملت خودی در برابر دیگران» (رحمان­زاده هروی، 116:1393-115).قوم­مداری مرکزی در شکل‌گیری رابطۀ نابرابر مرکز - پیرامون در آذربایجان تأثیری اساسی داشته­است.

2-4-1-ماهیت ناسیونالیسم در آذربایجان

ملی­گرایی به ترکی میللیتچیلیک (Milliyatc,ilik) می‌باشد. ناسیونالیسم پیرامونی در آذربایجان در چهار فرم: «خودمختاری»، «فدرالیسم»، «استقلال» و «الحاق» نمود عینی پیدا کرده­است. برخی­از تحلیلگران مسائل آذربایجان معتقدند که؛ ناسیونالیسم در آذربایجان در مراحل ابتدایی شکل­گیری قرارگرفته و ناسیونالیسم نابالغ ترک ایران هیچ مدل، فانتزی و ایده­ای برای فزونی و یا همزیستی مسالمت­آمیز ندارد. دیگر ناسیونالیست­های بومی‌گرای آذربایجانی اظهارمی­نمایند که؛ تفکر ملّی‌گرایی آنان نه «قومیت­گرایی» نه «قبیله­گرایی» و نه «امت­گرایی» است بلکه یک سیستم فکری مرتبط­به واقعیتی به­نام «ملت» است که پس از انقلاب فرانسه در سطح جهان به­وجود آمده­است. ناسیونالیست­های بومی­گرای آذربایجانی در ایران (چه پیشگامان و چه متأخرین) ملهم­از اندیشه­‌ها و ایدئولوژی­های ترک­گرایی اولین ترک­گراها⁹ و ناسیونالیست­های ترک­گرای آناتولی، قفقاز و پان ترکیست­های شبه­جزیرۀ­کریمه (اسماعیل گاسپرالی و یوسف آقچورا) بوده­اند. براساس دیدگاه­های واکر کونور و آنتونی اسمیت، در دورۀ معاصر تمام عناصر سازندۀ ناسیونالیسم در آذربایجان وجودداشته و ازطرفی این تفکر، زاده و پروردۀ تاریخ و فرهنگ کهن آذربایجان بوده­ و عناصری چون تصور وطن آذربایجان، زبان و کنش مشترک ترکان، فرهنگ و دید فکری مشترک آذربایجانی‌ها در سیر تاریخ و همچنین پیدایش نهضت­ها و جنبش­های مختلف در پدیدآیی ناسیونالیسم ترک آذربایجانی نقش­داشته‌اند. «مفاهیم ناسیونالیسم [برای اکثر آذربایجانی­ها] عاطفی­تر و ساده­تر بوده­است. مخصوصاً افرادی که به­تازگی توانایی اظهارنظر سیاسی پیدا می‌کنند بیشتر پذیرای ارزش‌هایی ناسیونالیستی می‌شوند. ارزش‌های ملی به­سادگی قابل­فهم و دریافت [برای عموم] هستند.» (کاتم،31:1371). «ناسیونالیسم پیرامونی آذربایجانی» دربرابر «ناسیونالیسم پنهانی مرکزی با گرایش آرکائیستی و رمانتیک پارسی» شکل­گرفته و آلترناتیو ناسیونالیسم ارتجاعی پهلوی و شعوبی­گری پارس-شیعی دورۀ جمهوری­اسلامی گردیده­است. «ناسیونالیسم ارتجاعی پهلوی به­کرّات به بیگانه­ستیزی، انحصارگرایی، سلطه، سرکوب، جابجایی، جداسازی، بی­جاسازی و در افراطی­ترین شکل به ژنوسید تنزل­کرده­بود.» (د، 1383، ج 3، 1420).

بیشتر وجوه ناسیونالیسم در آذربایجان متضمن هر دو عناصر مدنی و قومی هستند. اگرچه ناسیونالیسم ترکی در لایه­های اجتماعی آذربایجان در دورۀ پهلوی احساس می ‌شد اما ایدئولوژی مسلط و غالب آن محسوب­نمی‌شد. ناسیونالیسم بالنده (ناسیونالیسم ترکی و پیرامونی) در آذربایجان در صد سال اخیر هم «واکنشی» و هم «کنشی» بوده­است. این نوع ناسیونالیسم در آذربایجان تشکیل­دهندۀ شالوده­ای برای «ناسیونالیسم زادبومی» درمقابل «ناسیونالیسم مهاجرتی و تحمیلی» بوده­است. تلاش آذربایجانی­ها از میان گروه­های متفاوت قومی در ایران، در چارچوب ساخت­بندی قومی برای کسب اقتدار سیاسی با تکیه­بر «ملی گرایی ترک»، به «ناسیونالیسم ترک­گرا» تعبیرمی­شود. یکی از وجوه تمایز آذربایجانی­ها از سایر ایرانیان، عامل «زبان» می­باشد. حرکت‌های سیاسی مرکزگریز در آذربایجان عمدتاً با انگشت نهادن بر عنصر زبان و بزرگنمایی آن نسبت­به دیگر مؤلفه­ها بوده­است. ناسیونالیسم شکل­گرفته در نزد گروه‌های سیاسی - قومی آذربایجانی دارای اصول مشترک: ترک­گرایی، معاصرگرایی (نوگرایی، نواندیشی، دموکراسی)، آزادی اندیشه و سکولاریسم بوده است.در صد سال اخیر ۵ نوع ناسیونالیسم در اراضی تاریخی آذربایجان نمود عینی داشته­است:

ناسیونالیسم ارتجاعی قومی و تبارگرای پرشینی (هایپرناسیونالیسم) پهلوی؛ ناسیونالیسم مدنی و معتدل محمد مصدقی؛ شعوبی­گری پارس-شیعه دورۀ جمهوری اسلامی؛ ناسیونالیسم آذربایجان­گرا (در مفهوم آذری­گرایی)؛ ناسیونالیسم ترکی آذربایجان. در ربع­قرن اخیر غلبه با جریان پنجم یعنی؛ «ناسیونالیسم ترکی و پیرامونی آذربایجان» بوده­است. آذربایجانی‌ها با متصل­شدن به آن می­خواهند «ملت بالفعل» شوند. «به گفتۀ ارنست گلنر: این ناسیونالیسم است که ملت­ها را به­وجودآورد و نه برعکس آن.» (د، 1383، ج 3، 1464). 

 مردمان آذربایجان با تعدادی ناسیونالیسم کلان (ماکروناسیونالیسم) نظیر: پان­تورانیسم، پان‌ترکیسم، پان­اوغوزیسم، پان­عثمانیسم، پان­اسلامیسم و پان­ایرانیسم سروکار داشته­اند که جملگی آن­ها با طرح­هایی برای تجدید حیات و بازسازی ملی در آذربایجان ارتباط­داشته­اند. هویت همراه با موجودیت جغرافیایی اساس پاره‌ای از تفکرات ناسیونالیست­های مدرن آذربایجانی و جنبش هایی سیاسی با عناوین: ناسیونالیستی؛ فروملی یا فروناسیونالیستی¹⁰؛ فراناسیونالیستی¹¹؛ قومی و طرفداری از حکومت­های محلی، در این مقاله به آن­ها اشاره خواهدشد زیرعنوان متداول «ناسیونالیسم» مورد ­بررسی قرار­می­گیرند.

2-5-پیشینه نظری یا ادبیات نظری

2-5-1 نظریۀ رابطۀ مرکز-پیرامون¹²

نظریۀ مرکز-پیرامون استدلال می­کند که جوامع کنونی به یک اجتماع مرکزی و یک یا چند اجتماع پیرامونی تقسیم می­شوند. اجتماع مرکزی اجتماعات پیرامونی را به دلایل مختلف ازجمله؛ مزیت اقتصادی استثمار می‌نماید. «معمولاً اقتصاد پیرامونی در برابر نوسانات بازار جهانی و ملی بسیار بیشتر از اقتصاد مرکز آسیب­پذیر می­‌باشد. تمایز مرکز–پیرامون، نتیجۀ کارکرد سرمایه­داری می­باشد که باتوجه­به توسعۀ ناموزون دربرگیرندۀ منازعات و نابرابری­های سرزمینی و طبقاتی می­باشد.» (اسمیت، برایان کلایو، 413:1387). سیاست در مناطق پیرامونی به­وسیلۀ مرکز کنترل شده و مناصب دولتی به شکلی ناعادلانه ازسوی افرادی از مرکز اشغال می­گردند. این امر هم در مورد دستگاه­های دولت مرکزی¹³ و هم در مورد ساختار دولت­های محلی در مناطق قومی­نشین و یا ساختار اداری در پیرامون صدق می‌کند. سازمان‌هایی که درپی نمایندگی منافع فرهنگی اقلیت هستند یا محدود شده و یا این­که از فعالیت آن­ها جلوگیری می­شود. ممکن­است دستگاه‌های اجبار دولتی به شکل گزینشی برای جلوگیری از ابراز نارضایتی یک گروه مورد استفاده قرارگرفته و سرکوب ناراضیان، اغلب بااستنادبه یک ایدئولوژی (غالباً نژادپرستانه) و یا مجموعه­ای از ایدئولوژی­ها توجیه ­گردد. «علاوه­بر تبعیض اقتصادی، حاشیه­ای نمودن و منزوی­ساختن اقلیت قومی و یا منطقه‌ای ممکن است ازطریق ارائۀ تصویری نادرست از گروه فرهنگی؛ مثلاً به­عنوان گروه عقب­افتاده، غیرمتمدن، غیرقابل­اعتماد، پست و یا خطرناک، شکل تبعیض فرهنگی به خود بگیرد.» (ه، 414:1387). حتی ممکن است؛ شامل تلاش­هایی از سوی گروه مرکزی برای انکار تمایز یک گروه قومی گردد.¹⁴ چنین ادعایی، زمانی که تعداد نسبتاً زیادی از اقلیت‌ها به دلیل محرومیت اقتصادی از بیکاری، درآمد پایین، بهداشت و مسکن نامناسب، بی­سوادی، امید به زندگی پایین، نرخ بالای جرایم، خودکشی و دیگر شاخصه­‌های مربوط­به محرومیّت اجتماعی رنج­می­برند مورد تایید هستند. وقتی مطالبات اجتماعی در مرکز سرکوب­شوند گریز از مرکز ایجادشده و شکاف میان مرکز و حاشیه بروزمی­کند. (میری­مینق، 85:1397). معمولاً دولت­های ملی رابطۀ مرکز و نواحی را به صورت امپریالیسم،¹⁵ پیرامونی¹⁶ و متروپل¹⁷ شکل­می‌دهند. هشتر در کتاب «استعمار داخلی»¹⁸ در پی بسط منطق مرکز (مادر شهر)-پیرامون در مورد منازعات قومی جزایر بریتانیا که سابقه‌ای تاریخی داشت؛ بود و با الهام از متفکران مارکسیسم کلاسیک، از لنین تا گرامشی و نیز با الهام از «الگوی تضاد» در جامعه­شناسی، این فرض مسلم را پیش­نهاد که سلطۀسیاسی و استثمار اقتصادی پیرامون به دست «مرکز سیاسی» یا «حکومت مرکزی»¹⁹ موجد جامعۀ ملی همگن نمی­شود بلکه برعکس نمونه‌ای از توسعۀ نامتوازن در مناطق مختلف کشور به­وجودمی‌آورد که همواره باقی است. « درواقع نظر او این است که تمرکز قدرت و منابع اقتصادی در مرکز، اسباب تحکیم تقسیم کار فرهنگی به شکل بسته و منجمد شده، به­نحوی­که گروه قومی غالب (یعنی انگلیسی ها) مناصب و مشاغل ممتاز را کم­وبیش همیشه قبضه­کرده و مشاغل پست­تر را ارزانی اقوام پیرامون داشتند. شالودۀ صنعتی مرکز که تنوع و توسعۀ بیشتری داشت بااتکا­به اقتصاد غیرتخصصی، صادراتی و وابسته به پیرامون تکمیل شد.» (وویاچیچ، 355:1383). از عوامل موثر برجدایی مرکز از پیرامون که هشترعنوان کرده زبان، مذهب، ظاهر فیزیکی، نوع و سطح تکنولوژی و رفتارهای جنسی می باشد. (نفیسی، 61:1386). او در ریخت­شناسی نظام، مرکز را پیشرفته و برنده و پیرامون را عقب­مانده و بازنده درنظرمی­گیرد. طبق دیدگاه او می­توان «حاکمیت» تئوری «مرکز–پیرامون» بر تفکر هیئت حاکمه، برنامه‌ریزان و مدیران ارشد مرکزی و محلی را به­عنوان مانع تحقق­توسعۀ همه­جانبه و نیز تأثیرگذار بر میزان رشد ناسیونالیسم بومی در آذربایجان تعیین­نمود. مفهوم مدل مرکز-پیرامون در نظریۀ ایشان بدین معنی است که؛ مرکز به­مثابۀ کانون قدرت، هدایت و سلطه، محل تجمع و تمرکز آرا و اندیشه‌ها، پیشرفت علمی و فناوری، سرمایه و نیز کانون توسعه به­شمارمی آید. درمقابل؛ پیرامون به­مثابۀ فراهم­کنندۀ منابع و تأمین کنندۀ نیازهای مرکز (که جایگاهی کاملاً وابسته دارد) بوده و سرمایه‌داری امپریال یا انحصاری مرکز در قالب الگوی مرکز-پیرامون و کارکرد ضدتوسعه­ای مرکز در پیرامون به­شدت نمایان است. به عقیده هشتر، که متأثر از نظریه­های پل­باران و آندره­گوندرفرانک در سال­های جنگ سرد درون کشورهای جهان سوم است، وضعیت مرکز و پیرامون نمود عینی دارد. زیرا در این کشورها پایتخت یا دو سه شهر یا ناحیه و منطقۀ مهم به عنوان مرکز، منابع و امکانات کشور را به خود اختصاص داده­ و بقیۀ جامعه (شهرهای متوسط و کوچک، روستاها یا نواحی و مناطق قومی­نشین) به­منزلۀ پیرامون -که از سوی آن ها استثمار می‌شوند- دچار عقب ماندگی می­گردند این فرآیند علاوه­بر عرصۀ اقتصادی، در عرصه­های سیاسی و فرهنگی هم جریان دارد. زیرا دولت مرکزی برای نیل به اهداف خویش سعی­می‌کند نیروهای مورد اعتمادش -که می‌توانند از مناطق و شهرهای مرکزی باشند- را در مناصب کلیدی در مناطق پیرامونی بگمارد و در جنب­آن مانع از سازماندهی مدنی و سیاسی گروه قومی هم بشود. دولت مرکزی برای توجیه کار خویش، دست به کارهای فرهنگی علیه قوم­گرایان مانند: تجزیه­طلب و عقب­مانده بودن آن­ها در مناطق مختلف کشور می­زند. این امر می‌تواند ازطریق اشاعه و انتقال فرهنگ و زبان حاکم در عین محدودسازی برای زبان مورد قبول قوم­گرایان صورت پذیرد. (کشاورز قاسم­‌آباد، 96:1392).

2-5-1--1خصوصیات رابطۀ نابرابر مرکز–پیرامون

۱-رابطۀ نابرابر ازطریق حرکت: نیروی انسانی، منابع، مواد خام، سرمایه از پیرامون یا حاشیه به مرکز پدیدارمی­گردد که با ادامۀ این روابط، نابرابری­های فضایی افزایش یافته و زمینه‌ساز تقاضا برای برخورداری بیشتر پیرامون می­گردد.

۲-مرحلۀ شکل­پذیری مناسبات مرکز–پیرامون؛ که در این مرحله تراکم اقتصادی به عنوان نتیجۀ تراکم سرمایه و رشد صنعتی در مرکز شروع­  شده و «مرکز کانونی» پدیدارمی­گردد که سلطۀ اقتصادی و فضایی خود را بر پیرامون برقرار کرده و موجب جذب منابع، تولیدات و سرمایه به­سوی خود می­شود.

۳-مدل مرکز-پیرامون به­عنوان مدلی برای بررسی ­نحوۀ سازمان­پذیری فضای فعالیت‌های انسانی مبتنی­بر توزیع نامتعادل و نابرابر قدرت اقتصادی و اجتماعی در مقیاس­های متفاوت نیز قابل بررسی است.²⁰

۴-رابطۀ مرکز-پیرامون آثار گوناگونی بر جای می­گذارد. تسلط مرکز بر پیرامون، شش اثر مهم بر پیرامون می­گذارد که عبارتند از: اثر سلطه، اثر اطلاعاتی، اثر روانی، اثر مدرنیزاسیون، اثر پیوند و اثر تولیدی.

برطبق مدل مرکز–پیرامون، ناحیۀ پیرامونی بهای مدرنیزه­شدن مرکز است. قدرت فزایندۀ مرکز (مرکز انگلی یا مرکززایا) به رابطۀ نابرابر می‌انجامد. «در کاهش رابطۀ نابرابر میان مرکز–پیرامون، فدرالیسم یکی از راه­های پیشنهادی توسط متخصصان امر می­باشد. (خوبروی­پاک، 8:1391). 

3- بحث اصلی و تحلیل یافته های پژوهش

براساس مدل هشتر، آنچه­که از طریق روش پژوهش تاریخی و تحلیل علّی و هم­چنین رویکرد روش­شناسانه غالباً کیفی در فرآیند مقاله عاید گردید، وجود رابطۀ مرکز-پیرامون از عوامل موثر بر ظهور و تداوم قوم­گرایی در آذربایجان تشخیص داده­شد. برمبنای این مدل، پنج متغیر برای مقاله مشخص­گردیده و برای سنجۀ کیفی و کمی هر متغیر به­تناسب ضرورت و به­صورت گزینشی شاخص‌هایی تعیین­ شده است. آنچه در این بخش بررسی می شود؛ وجود استثمار پیرامون توسط مرکز بعنوان عامل شکل­گیری جنبش­های قوم­گرایانه و ناسیونالیستی ترکی در آذربایجان؛ تحلیل تاثیر متغیرهای محرومیت‌های اقتصادی و اجتماعی در قوم­گرایی ودر نهایت نقش تبعیض فرهنگی در پیدایش سازمان­های پیشاهنگ قومی است. 

رابطۀ بین مفاهیم و متغیرها در فرضیه از نوع رابطۀ تغییرات همزمانی (همپوشانی) می­باشد. یعنی دو متغیر (مستقل و وابسته) با همدیگر؛ یا رشد می­کنند و همدیگر را کامل می­کنند. یا افت می­کنند (هر دو بالا و پایین می­‌شوند) یعنی هرچه «الف» بیشتر باشد توأمان (همزمان) «ب» هم بیشتر خواهد بود و هر چه «الف» کمتر باشد «ب» هم کمتر خواهدبود . در بیان رابطۀ مفاهیم و متغیرهای (تأثیرگذار و تأثیرپذیر) در فرضیه، رابطه معکوس جایی ندارد. لازم به ذکر است که متغیرهای مستقل و وابستۀ مشخص شده برای قوم­گرایی در مقاله از نوع متغیرهای فاصله­ای (ضعیف، متوسط و قوی) می­باشد.²¹

3-1-تأثیر وجود «رابطۀ مرکز–پیرامون» در ظهور و تداوم «قوم­گرایی»

3-1-1- متغیر استثمار پیرامون

3-1-1-1-حاشیه­ای­نمودن و منزوی­ساختن گروه قومی–منطقه­ای

گروه قومی مسلط، ازطریق ارائۀ تصویری نادرست از عنصر ترک و در جهت استثمار آذربایجان به انواع شیوه­ها متوسل شده است. شیوه­های حاشیه­ای نمودن و منزوی ساختن به صورت­های زیر بوده است:

الف) دپولیتیزاسیون: دپولیتیزه­کردن مردم یعنی؛ عدم­حساسیت مردم نسبت­به جامعه و سرنوشت آن. بی­تفاوت­بودن آدمی به «غیر» و «دیگری». به اجتماع و به جامعه و اتفاقات رخ­داده در آن بی­‌تفاوت­بودن. به وضع موجود نامطلوب به هر دلیلی پشت­کردن و نسبت­به آن وقعی­ننهادن. هیچ از جامعه نفهمیدن و یا فهمیدن و به هیچ نیانگاشتن و بالاخره به­وجودآوردن وضعیت و موقعیتی که مردم نسبت­به آینده احساس یأس­کند و حتی از سخن گفتن برای اصلاح نیز هراسیدن و اتمیزه­شدن. و اگر هراسی هم نبود هیچ تمایلی برای اصلاح و تمرین روند دموکرات­شدن جامعه نداشتن.

ب) انیرانی حساب­کردن دو ملیت ترک و عرب: به­قدرت­رسیدن رضاخان آغاز ظهور ناسیونالیسم پرشین محور در ایران بود که می‌کوشید احساس ملیت فارس را علی‌رغم گروه­ها و جوامع غیرفارس و ملیت­هایی چون ترکان، اعراب، بلوچ و ترکمن­ها که اکثریت عددی کشور را تشکیل­می­دادند به­وجودآورد. به­ویژه اعراب و ترک­ها دو ملیت انیرانی خوانده­می­شدند که در ملت فارس­محور ایران جایی برای­شان وجودنداشت. ملیت­های انیرانی با دو گزینه رو به ‌رو بودند: یا از زبان و هویتشان دست­بشویند و کاملاً پرشینیزه­شوند؛ دوم اینکه به گفتۀ عارف قزوینی تات­زبان در شعر مشهورش «نابودشوند یا از ارس بپرند» (عارف قزوینی، 1923 م / 1302 ش:102).

ج) پیشرفت در گرو پرشینیزاسیون: براساس گفتمان راسیستی مسلط، پیشرفت ایران منوط­به آریایی­شدن مجدد همۀ ساکنان ایران بود. (ه، 188:1386). آریایی­شدن تحمیلی گروه­های متعدد نژادی و قومی در کشور تجلی خود را در تحقیر و به­حاشیه­کشاندن مردم غیرفارس نشان­می­دهد. بلافاصله پس از تحکیم قدرت رضاخان، فرآیند «آریائیزاسیون» و «فارسیزاسیون» با کمک حداقل سه نیروی عمده به مورد اجرا گذاشته­شد که عبارتند از: 1.استفاده از قدرت حکومتی: قدرت و اختیارات همۀ نهادهای حکومتی دارای اختیارات در اجرای سیاست‌ها و برنامه‌های فارسی­سازی2. نیروی دوم از گفتمان مسلطی نشأت می­گرفت که محققان، نویسندگان، شعرا و روشنفکران برجسته به­وجودآوردند.3. نیرویی که از اعضای فارس­زدۀ جوامع اقلیت­شده نشأت می­گرفت. آنان اثبات کرده‌اند که ابزار سودمند و مؤثری برای تسهیل آسیمیلاسیون اعضای قومیتشان در گروه مسلط­اند. این گروه در بیگانه­سازی و توهین به جوامع خودشان بیشترین تأثیر را داشته­اند. کافی است گفته­شود که نقش «روشنفکران فارس­زده» به قدری مهم است که در فقدان تحلیل نقش آنان، اثربخشی «راسیسم»، «کلونیالیسم داخلی» و «آسیمیلاسیون» در ایران بی­معنا خواهد بود.

3-1-2-محرومیت اقتصادی

1-2-1-3- میزان درآمدهای پایین

میزان درآمدسرانه و پس‌انداز تابعی­از میزان «سرمایه‌گذاری ملی»، «میزان توسعه­یافتگی اقتصادی» و «توسعه منابع انسانی» می­باشد. برای آن­که میزان سه شاخص یادشده در آذربایجان در سطح نازل بوده­است درآمد و پس­انداز خانواده‌ها نیز دارای مصائب عظیم و کمرشکن بوده­است. این درآمد کم به «فقر مطلق» در بین اعضای خانواده­ها منجرشده و عدم­توانایی جوانان برای ازدواج را موجب گردیده­است. به­طوری­که میانگین سن ازدواج در بین دختران و پسران آذربایجانی، خارج از نرم و استاندارد به­شدت افزایش یافته­است. آمارهای بانک­مرکزی و مرکزآمارایران درخصوص وضعیت شاخص‌های اقتصادی در استان‌ها و نواحی آذربایجانی گویای مطلب فوق می­باشد. یکی از علل مهاجرت بی­رویه از آذربایجان به مناطق مرکزی ایران درآمد پایین ناشی­­از فقر و بیکاری و عدم­توسعه بوده­است.

براساس گزارش مرکز آمار ایران بیش از 70 درصد از تولید ناخالص داخلی ایران در سال 98، در 10 استان متمرکز بوده و 30 درصد مابقی مربوط به 22 استان است به­طوری­که در این بین سهم استان‌های آذربایجانی جز کمترین حد درآمدی می باشد. (روزنامه فرهیختگان- 24 شهریور سال 1399 http://fdn.ir/45765)

 

 

3-1-3- محرومیت اجتماعی

3- 1-3-1-وضعیت بهداشت در پیرامون

میزان سواد، میزان درآمد، کیفیت تغذیه، تجهیزات مدرن بهداشتی-درمانی و مراکز بهداشتی درمانی نوسازی شده، وضعیت «بهداشت جسمی» را تحت­تأثیر قرار می­دهد. درکنارآن، میزان اهمیت­دادن به زبان اول (زبان مادری)، میزان احترام به دیگری، میزان بحران‌های اخلاقی و تهدیدات مغزی، وضعیت «بهداشت روانی» را تحت­تأثیر قرارمی­دهد. در ارتباط با بهداشت روانی می­توان­گفت که: هرچه زبان اول (مادری) فرد کنار گذاشته­شود و بر زبان دوم یا سوم تکیه­شود «غربت­زبانی» در فرد افزایش بیشتری خواهدداشت و به­همان­نسبت «بهداشت روانی» نیز کاهش خواهدیافت. به­موجب یافته­های روانپزشکی، روانکاوی و روانشناسی، اگر زبان مادری فرد آموزش داده­شود بهداشت روانی در جامعه افزایش پیدامی‌کند (رابطۀ مستقیم افزایش یا کاهش دو متغیر مستقل و وابسته). به­گفتۀ محرم آقازاده؛ «افزایش اصول بهداشت روانی در گرو احترام به دیگری است. وقتی هویت یک فرد تهدیدمی­شود «ستیهندگی» در وی تقویت­می­شود. «تهدید مغزی» یکی از محصولات اصلی عدم­آموزش زبان مادری است. تحصیل به زبان غیرمادری اضطراب­آور است و اضطراب برای مغز خوب نیست.» (زارع کهنمویی، 1394الف:129). 

3-1-3-2-مقایسۀ وضعیت بهداشت تهران و آذربایجان

درصورتی­که خدمات پزشکی در بیمارستان­های خاص و ویژه برای مرکزنشینان، و بیمارستان‌های ضعیف برای بومیان و یا پیرامونیان باشد پیرامونیان و بومیان تحت­استعمار هستند. این حالت پدیدآمده از علامت­های استعمار داخلی می­باشد. «در دهۀ۱۹۷۰ میلادی در تهران در ازای هر 974 نفر یک دکتر (پزشک)، هر ۵۶۲۶ نفر یک دندانپزشک و برای هر 1820 نفر یک نفر پرستار در مراکز درمانی مشغول به کار بودند. اما این آمار در استان آذربایجان شرقی (با احتساب آذربایجان شرقی و اردبیل) بدین­صورت بود که به­ازای هر ۵۵۸۹ نفر یک نفر پزشک، به­ازای هر 66156 نفر یک دندانپزشک و به­ازای هر 12712 نفر یک پرستار در مراکز درمانی مشغول به کار بودند.» (آبراهامیان، 449:1384).

3-3-1-3- بی­سوادی

ممنوعیت زبان مادری ترک­های آذربایجان در مدارس همواره موجب کاهش سواد و عدم به­وجودآمدن قشر نخبۀ ملی گردیده­است. به نظر حجت امامی در کانال یول پرس: «بخش عمدۀ پدیدۀ بی­سوادی به «ناامنی زبانی» برمی‌گردد. پژوهش‌های کیفی نشان­می‌دهد که یکی از اصلی­ترین دلایل بی­سوادی و یا افت تحصیلی و درسی، «عدم­آموزش به زبان مادری در مدارس» است. از نظر ناصر فکوهی؛ یکی از اصلی­ترین دلایل نرخ بالای بی­سوادی و افت­درسی دانش آموزان، عدم آموزش به زبان مادری در مدارس است.درصد باسوادی در دهۀ ۱۹۷۰ در تهران ۶۷ درصد و به­همین میزان ۲۷ درصد برای آذربایجان بوده­است و درصد حضور کودکان تهرانی در مدارس ۷۴ درصد، اما این میزان برای استان آذربایجان غربی ۴۴ درصد بود. (و، 449:1384).

سالنامۀ آماری (1996 م / 1375 ش) و (مرکز آمار ایران ۱۹۹۶) نشان­می­دهد؛ استان‌های فارس زبان: تهران، اصفهان، سمنان و یزد دارای بالاترین میزان باسوادی­ و استان­های غیرفارس­زبان: آذربایجان غربی، شرقی، اردبیل، کردستان، زنجان و بلوچستان بالاترین نرخ بی­سوادی را دارند. سوالی که در اینجا ایجاد می شوداین است که چگونه سقوط آموزش و پرورش در یک سرزمین باعث سقوط یک ملت در آن سرزمین می­شود؟ بنابراین بی­سوادی سیاسی و  سفید در کنار بی­سوادی سیاه از موانع اصلی شکل‌گیری شعور ملی ترکی در میان تودۀ مردم در آذربایجان در دورۀ معاصر بوده­است.

3-1-4-تبعیض فرهنگی آشکار

الف) امتیازات غیرمستقیم گروه مرکزی همچون؛ دسترسی به آموزش، اطلاعات و پیشرفت های اجتماعی، برای کسانی که از زبان رسمی بهره­می­گیرند.

زبان رسمی و جمعیت متکلم و متعلق به آن زبان و فرهنگ در سایۀ حمایت همه­جانبۀ حاکمیت از آن در سدۀ اخیر، عملاً در جایگاهی بالاتر و برتر نسبت­به ملل و اقوام دیگر قرارگرفته و سعی در ایجاد هژمونی فرهنگی، زبانی و ائتنیکی خود بر سایرین -با کمک نهادهای رسمی و غیررسمی- می­نمایند. در چنین شرایطی انحصار و استبداد زبانی و هویتی عنصر اصلی حاکم بر فضای عمومی شده و «آپارتاید زبانی» هویت و زبان ده­ها میلیون انسان را مورد تهدید و فشار قرارمی‌دهد. انحصار زبانی باعث ایجاد «رانت فرهنگی زبانی» فراوانی شده و در نتیجه هویت و زبان رسمی برای بسیاری عامل تبعیض و ظلم و برای بسیاری نیز تبدیل به «نان­دانی» می‌شود. اقتباس سیاست­های تک­زبانی و تک­فرهنگی به موانع مستحکمی درمقابل پیشرفت و جذب دیگران مبدل­می‌شوند. رژیم پهلوی درواقع بااستفاده­از سیستم آموزشی، دکترین راسیستی «یک ملت، یک زبان، یک کشور» را پیش­می­بُرد و این ایده را رواج­می­داد که نژاد آریایی-پارسی، نژاد برتر در کشور است و حق انحصاری حکومت بر دیگر جوامع را دارد. «سیستم آموزش و پرورش پهلوی، زبان یک نژاد خاصی را زبان مقدس، ناب و برتر تلقی می­کرد و به این زبان حق انحصاری تعلیم و تعلم به­عنوان زبان ملی همۀ ایرانیان را می­داد.» (ه، 175:1386).فارسی­کردن سیستم آموزشی، مستعمره­سازی اذهان آذربایجانی­ها ازطریق تعلیم و تربیت و نقش اساسی آن در ایجاد، حفظ و تداوم سلطه و انقیاد بوده­است. حاکمیت بر زبان، حاکمیت بر روایت را نیز به­دنبال­دارد. یعنی جایگاه اصلی زبان در فرآیند استعمار، نژادپرستی و محرومیت نمی­تواند به­اندازۀ­کافی و ملموس درک شود. ازطریق زبان است که ارزش­ها، آرزوها و اراده­ها برای سرکوب و سلطه مشروعیت­یافته، ترجمه و توجیه می­شوند. درمقابل ازطریق زبان است که مقاومت شکل­گرفته، مفصل­بندی­شده و عرضه­می­شود. گروه مسلط در ایران ازطریق توسل­به زبان، هویت آریایی مجزایی را برای خویش به­وجودآورده و زبان­های غیرآریایی را به­عنوان زبان­های بیگانه، نامشروع و پست معرفی­می­کند.

در شرایط راسیستی و استعماری که قلمروهایی چون؛ تاریخ، تاریخ­نگاری، زبان، ادبیات و نظام آموزش وپرورش در آن به میدان اصلی نبرد برای تسلط و انقیاد جوامع به­حاشیه­ رانده­شده تبدیل می­شود، گروه مسلط از امتیازات این قلمروها برای حفظ پایه‌های قدرت سرکوبگر خود استفاده­می‌کند تا به حاکمیت خود مشروعیت ببخشد و ظلم و ستم خود را توجیه­کند و ازسوی­دیگر به­طور همزمان گروه‌های به­حاشیه رانده­شده نیز برای به­زیر­سؤال­بردن، به­چالش­کشیدن، مبارزه­کردن و درنهایت سرنگون­ساختن سیستم و نظم مسلط سرکوبگر از این قلمروها بهره می­گیرند.(Asgharzadeh, 10August2019, www.Achiq.org.olaylar).

در چارچوب دستگاه استعمار، دوزبانه­بودن در مملکت چندقومی ضروری بوده و زبان رسمی شرط اولیۀ همۀ ارتباطات، معلومات، پیشرفت‌ها و امتیازها­ست. اگر استعمارزده درجستجوی کار باشد و بخواهد برای خود جایی دست­وپا کند باید اول به زبان دیگران یعنی زبان رسمی بگراید. در این پیکار زبان­ها و میدان کارزار، زبان استعمارزده است که شکست خورد و پایمال خواهدشد. سرانجام تحقیری که از بیرون بر او می­تازد با دل او هم­آواز خواهدشد. یعنی خود او نیز رفته­رفته زبان نارسای خود را کنارگذاشته و از چشم بیگانه پنهان نموده و احساس آرامش را در زبان استعمارگر خواهدیافت. عمده کنشگران قومی آذربایجان اظهارمی­نمایند که: ملت ترک آذربایجان حدود ۱۰۰سال است که از حقوق انسانی داشتن اقیانوس فرهنگی به زبان خودشان محروم­اند. بنابراین علی‌رغم سپری­شدن فرازونشیب‌ها و شکل­گیری دوره­های پسااستعماری و پست­مدرنیسم روحیۀ استعمارگری و امتیازطلبی گویشوران و متکلمان زبان رسمی در ایران تغییر نکرده­است. آن­ها همچنان دارند با زبان کلونیالیستی با ملیت­ها تعامل می­کنند و از مزایای آن بهره‌مند­می­شوند. قابل­ذکر است که خط الرّسم کنونی به­طور­عملی نقش تعیین کننده­ای در قطع ارتباط زبانی/ادبی میان برخی­از گروه ‌های قومی در ایران و هم­قومی­های آن­ها در کشورهای همسایه دارد. آن­ها نمی­‌توانند به­دلیل وجود «موانع الفبایی»، ادبیات همدیگر را خوانده و یا به همدیگر چیزی بنویسند. این همان پدیده‌ای است که ابوالفضل ائلچی­بیگ از آن به­عنوان «استبداد الفبایی» یاد­می‌کرد. (ائلچی بیگ، 1376:1997).

3-1-4-1- مزیت­های انحصاری بهره­گیری از زبان رسمی

عقدۀ خودکم­بینی جزئی لاینفک از ادبیات جدید رسمی بوده و این خودکم­بینی در جهان‌بینی اکثریت روشنفکران، شعرا، مورخان و نویسندگان مرکز حک­شده­است.2. ادبیات جدید فارسی نقش بسیار حیاتی در تداوم راسیسم زبانی داشته­است. این ادبیات همواره درپی آن بوده­ که خود را (به نادرست) تنها ادبیات اصیل کشور معرفی­کند. البته قرائت راسیستی و قوم­محور از واقعیت اجتماعی منحصر به آثار ادبی و ادبیات داستانی نیست. بلکه برعکس، چنین قرائت­هایی در مطالعات علوم سیاسی و فرهنگی بیشتر مطرح­می­شوند. در چنین آثاری واژه­های زبان رسمی به جای ­یکدیگر به­کارمی­روند. درست همانطور که زبان، تاریخ و هویت گروه مسلط، نمایندۀ انحصاری تواریخ، فرهنگ­ها و زبان­ها و هویت­های متنوع ایران تلقی­می‌شود. (ه، 173:1386).3. استفاده از زبان فارسی مسلط متضمن امتیاز، پرستیژ زیاد، فرصت­های استخدامی عالی و دستاوردهای مادی و سیاسی قابل­ملاحظه است. به­همین­دلیل روشنفکران فارس­زده اغلب از همۀ انواع و اقسام روش­های تبلیغی، روانی و تهدید آمیز استفاده­می­کنند. در اینجا هم اعضای آسیمیلۀ جوامع غیرفارس­زبان توسط گروه مسلط به خدمت گرفته­می­شوند تا به تحقیر، تضییق و بیگانه­سازی فرهنگ، زبان و سنت خویش بپردازند. روشنفکران فارس­زدۀ آذربایجانی صادقانه به پروژۀ آسیمیلاسیون رژیم پهلوی خدمت کرده­اند. (برنجیان، 185:1386).4. افرادی که به دشمن جامعۀ خویش تبدیل­می‌­شوند فقط در زیر چتر گروه مسلط قومی و تحت حمایت قدرت سیاسی / اقتصادی / نظامی آن گروه و به زبان آن و ازطریق امکانات نشر و توزیع آن در فرآیند نابودی زبان و فرهنگ جوامعشان مشارکت می‌کنند. آن­ها به­سهولت به مغالطه، سفسطه و انکار متوسل­می‌شوند. اما اعضای جوامع اقلیت­شده اجازه­ندارند داستان خود را بگویند و از خود دفاع­کنند. اگرچه اقلیت­شدگان به اشکال مختلف دربرابر امحاء، مغالطه و انکار مقاومت­می­کنند اما با خطرات عظیمی مواجه­می­باشند و امکان دسترسی به مخاطبان گسترده را ندارند. امکانی که برای گروه قومی مسلط به­راحتی فراهم­می­شود. (ه، 187:1386). 5. گروه مسلط به­دلیل منافع بسیاری که از همدستان خود (اعضای فارس­زده و خودباختگان) در جوامع اقلیت­شده می­برد آنان را زیر بال­وپر می­گیرد و آنان را از رسانه‌ها، مطبوعات، نشریات و کتب، جوایز مالی مناسب و با پرستیژ و عناوین جذابی چون؛ دانشمند، پژوهشگر، زبان­شناس، مورخ، روشنفکر، نویسنده، ادیب، شاعر، وطن­پرست و ایران­دوست برخوردارمی­کند.6. صرفاً و اختصاصاً تمامی امکانات فرهنگی، سیاسی و اجتماعی کشور تمام­وکمال در اختیار گروه قومی مسلط مرکزی و زبان آنان قرار داده می­شود.7. «همه برای گروه مرکز و گروه مرکز برای همه». یعنی؛ «همه ملت­‌ها و اقوام و ثروت­ها و داشته­های ایران متعلق به آنان و در خدمت آنان». این­جمله، استراتژی فکری پان­فارسیسم و پان­ایرانیسم می­باشد.

3-1-5- متغیر سیاست­های قومی مرکز

تأثیر روابط میان «نخبگان»، «روشنفکران» و «طبقات» در «اجتماعات آذربایجان» در بسیج و شکل­گیری «گروه­های ملی­گرا»

3-1-5-1-نقش حیاتی بورژوازی ملی

برطبق داده­های مبتنی بر اسناد و متون مرجع، پیدایش طبقۀ روشنفکر و نخبۀ فکری از عوامل پویابخش توسعۀ خودآگاهی ملی در آذربایجان بوده­ و نقش این طبقه در رستاخیز ملی آذربایجان در صدسال اخیر نمود داشته­است. طبقۀ بورژوازی ملی به­عنوان موتور محرکۀ رستاخیز آذربایجان در واکنش به سیاست‌­های خصمانۀ مرکز علیه اقوام بوده­ و سرمایه­داران بومی در تأمین مالی فعالیت‌های فرهنگی و سیاسی نقش اساسی داشته­اند. نقشۀ راه گذار از هویت پارسی به هویت اسلامی رسمی و سپس به هویت ملی ترکی را روشنفکران و نخبگان مشخص­کرده­اند به­طوری­که «روشنفکران و نخبگان ناسیونالیست»، طبقۀ جدیدی در جامعۀ نوین آذربایجان محسوب می‌شوند. اگرچه جنبش روشنفکری و روشنگری ملی‌گرایانۀ ترکی آذربایجان هنوز به­اندازه­ای رشد نکرده تا درمیان توده­ها گسترش­یابد ولی افکار جدید به واسطۀ این روشنفکران بومی به آذربایجان وارد­می­گردد. روشنفکران بومی­گرا و ناسیونالیست آذربایجانی مطابق با روح زمانه، علم را به عنوان یکی از مآخذ معتبر ارزش­ها پذیرفته­اند. پدیده­های ناسیونالیستی در آذربایجان عمدتاً حاصل جنبش­های نخبگان و روشنفکران بوده درحالی­که هویت توده­های آذربایجانی همچنان برمبنای ریشه‌های سنتی، ایلی، طایفه­‌ای و اسلامی آن­ها بوده­است. نقش سازندۀ تثلیث «هویت اسلامی»، «قومیت ترکی» و «مسئلۀ آب و خاک» در شکل­گیری قوم­گرایی و ناسیونالیسم ترکی آذربایجان مورد توافق تحلیلگران آذربایجانی می­باشد. نخبگان بومی­گرای آذربایجانی به­عنوان سرآمدان جامعۀ آذربایجان، امانت­داران واقعی فرهنگ و تاریخ مملکت خود می­باشند. آنان حافظان خاطرات تاریخی و نگهبانان نظام ارزش­هایی می­باشند که تاریخ، فرهنگ و تمدن جامعۀ آذربایجان بر آن بناشده­است. وجود یا عدم وجود شکاف بین نخبگان و توده­ها در به­ثمررسیدن ناسیونالیسم ترکی در آذربایجان مؤثرخواهدبود. نخبگان ناسیونالیست آذربایجانی از ابتدا جهت‌گیری سکولار داشته و این تعلق خاطر تاریخی ناسیونالیسم سکولار، الهام­‌بخش گروه نخبگان ناسیونالیستی می‌باشد که احزاب و سازمان­های پیشاهنگ قومی-ملی در آذربایجان را تشکیل داده و یا می­دهند. «روشنفکران و نخبگان سیاسی [آذربایجان] در طول مبارزات خود علیه دولت مدرن تمرکزگرا و اقتدارطلب برسر کسب قدرت، در تلاش برای شکل­دادن به هویت قومی و سیاسی کردن مسائل فرهنگی و زبانی و ... نقش اساسی ایفا کرده اند.» (ب، 22:1395). ظهور طبقۀ روشنفکری سکولار تحصیل­کردۀ آذربایجانی به­سبک ممالک ترکی همسایه که به هویت مجزای ترکی و آذربایجانی می­بالند بخشی­از تاریخ جامعه­شناسی سیاسی آذربایجان را تشکیل می­دهد. نابرابری­های قومی از سوی مرکز و گروه قومی مسلط در ایران، روند شکل­گیری و تقویت این طبقه در آذربایجان را موجب­می­‌شود. «نخبگان­ملی آذربایجان» راهبران و مدیران توسعۀ همه­جانبه می­باشند. 

آن چه نقش برجستۀ بورژوازی آذربایجان در اواخر قاجاریه و عصر پهلوی را لکه­دار کرده و نتیجۀ آن را علیه منافع ملی آذربایجان رقم­زده نوع گفتمان سیاسی حاکم بر ذهن روشنفکران و بورژوازی آذربایجان بوده­است که گفتمان سیاسی آن برمبنای هویت ملی فارس مبتنی بوده و بنابراین نمی­توانست نتیجۀ این فعالیت ظاهراً برجسته جز به مستعمره­گی آذربایجان بیانجامد. (بیجارلی، 166:1397). 

«روشنفکر کسی است که بتواند قدرت و سنت موجود را نقد کرده و برای «نقد قدرت» باید شجاعت و شهامت داشته­ و برای نقد سنت موجود باید سواد و تئوری داشته­باشد.» (سعید، 73:1371). روشنفکران و ملی­گرایان تجددخواه ترک برای تحقق خواسته‌های خود به­دنبال حقوق تاریخی و مشروع ترکان هستند. مقابله با تضییع حقوق ترکان توسط گروه قومی مسلط مرکزی -به­رغم کثرت جمعیت ترک­زبانان– بخشی­از رسالت آنان را تشکیل می­دهد. «کل مسئولیت تلاش برای تقویت زبان ترکی به گروه کم­شماری ادیب، شاعر، نویسنده و مورخ ختم می­شود. همان­گونه که کل مسئولیت ازمیان­بردن زبان ترکی به گروهی از نخبگان بی­ریشه و خودفروخته منحصر می‌شد و «مردم عادی» در این میان چندان فعال مایشاء نبودند.»(https://t.me/bildirish channel-10may2020). «در آثار فلاسفۀ سیاسی، شعرا، ادبا، مورخان، روزنامه­نگاران و فعالان ملی - مدنی ترک آذربایجانی نمی­توان سخنی دال­بر قوم­گرایی (در مفهوم برتری­جویی قومی و نژادپرستی) یافت. در اساسنامه، مرامنامه، ارگان احزاب و سازمان­های پیشاهنگ ترکی، برتری نژاد و زبان ترکی قید نشده­است.»(https://t.me/ghader kiyani-25december2018). بلکه بر هویت­خواهی، هویت­جویی، برابری­خواهی و ملیت­گرایی تأکید شده­است.

جلوگیری از رشد و تعالی همچنین پایه‌گذاری بورژوازی ترکی آذربایجانی، خط­مشی کلان نظام­های سیاسی مرکز در سدۀ اخیر در ایران را شکل­می­داده­است. دیدگاه­ها، اظهارنظرها و مواضع برخی­از عناصر طبقۀ روحانیت در آذربایجان نظیر: شیخ­محمد خیابانی، خوئینی­زنجانی، سیدکاظم شریعتمداری، اسداله بیات­زنجانی، عبدالعزیز عظیمی­قدیم، سیدحیدر بیات و دیگران؛ تقویت­کنندۀ گروه میللتچی، فدرالچی، آذربایجانچی و فعالان حرکت­های ناسیونالیستی آذربایجان بوده­اند. مقابلۀ عوامل فکری-فرهنگی سیستم استعماری داخلی با «نخبگان ملی» پیرامونِ حق تعیین سرنوشت، غلبۀ نخبگان ملی آذربایجانی بر آن عوامل استعماری در نزد افکار عمومی ملت تحت­سلطه، ایجاد روحیۀ حمایتی از این حق، پشتیبانی عمومی از فعالان و رهبران آذربایجانی درکنار شرایط مطلوب منطقه­ای و بین­المللی، ورشکستگی بنیان‌های استعماری در عمل و در نزد افکار عمومی و به­تبع­آن ناکارآمدی سیستم مرکز-پیرامونی موجود ازجمله عواملی هستند که می­توانند برای دستیابی به حق تعیین سرنوشت، کمک­کنندۀ نخبگان و رهبران ملی آذربایجان باشند. نخبگان و روشنفکران ملی و مذهبی آذربایجانی درمقابل سیاست­های ماکیاولیستی شوونیست­های مرکز به سیاست رهایی­بخش ملی و اصول زرین اخلاقی موجود متوسل­ می­شوند. «صرفاً تلاش برای قبضۀ قدرت برای روشنفکران آذربایجانی اصل نیست. چون بی اخلاقی و قدرت­طلبی به هر قیمتی بزرگترین عامل عدم­اعتماد و عدم­استقبال مردمی از جنبش­های رهایی‌بخش می­تواند تلقی گردد.» (https://telegram/aydinliq-31march2017)

4-نتیجه گیری

براساس مدل هشتر: با دیدگاه ساختارگرایانه و ره­یافت کهن­گرایانه، تأثیر وجود رابطۀ مرکز-پیرامون می ‌تواند از عوامل ظهور و تداوم قوم­گرایی در آذربایجان باشد. برمبنای این مدل، پنج متغیر برای مقاله مشخص­گردیده و برای سنجۀ کیفی و کمی هر متغیر به­تناسب ضرورت و به­صورت گزینشی شاخص‌هایی تعیین­گردید. براساس اطلاعات به­دست­آمده می­توان گفت که: استثمار پیرامون توسط مرکز از عوامل شکل­گیری جنبش­های قوم­گرایانه و ناسیونالیستی پیرامونی در شمال‌غرب‌ایران بوده و محرومیت‌های اقتصادی و اجتماعی از عوامل سرعت­بخشنده بر قوم­گرایی در آذربایجان به­حساب­می‌آید. تبعیض فرهنگی آشکار از ناحیۀ مرکز بر آذربایجان در ظهور قوم­گرایی و پیدایش سازمان­های پیشاهنگ قومی تأثیرگذار بوده­است. درضمن سیاست‌های خصمانۀ (خشن، نوین و روانشناسانه) قومی مرکز نسبت­به گروه قومی آذربایجانی از عوامل اصلی بسیج گروه‌ قومی در جهت اهداف ملی­گرایانۀ بومی در آذربایجان بوده­است. باتوجه­به یافته­های موجود در مقاله می­توان گفت که؛ بین «وجود رابطۀ مرکز-پیرامون» و «قوم­گرایی» یا «ناسیونالیسم ترکی» در «آذربایجان» رابطۀ مستقیم وجودداشته و به نوعی «قوم­گرایی» را تقویت و تداوم بخشیده­است. بنابراین فرضیه اثبات می‌گردد.

و در رابطه با مورد مطالعه نتیجه این است که مدیریت مسائل قومی موضوعی بسیار ظریف و حساس بوده و نگرش‌های اتنوسنتریستی در میان گروه مسلط قومی مرکز از عوامل عمدۀ اتنیسیسم در آذربایجان در دهه­های اخیر بوده­است. راه سعادت مردم شمال‌غرب ایران نه در «دموکراسی اکثریت­گرا» و نه در تحقق «سیستم ایران­شهری»، بلکه در گرو یک «سیستم­کثرت­گرا» و مبتنی­بر «حق تعیین سرنوشت ملل در چارچوب ایران» می­باشد. بنابراین به کمک الگوی «وجود رابطۀ مرکز-پیرامون» می­‌توان علل پیدایش و تداوم قوم­گرایی در آذربایجان در نیم قرن اخیر را تبیین، تحلیل و اثبات­نمود.

فهرست منابع

آبراهامیان، یارواند (1384)، )ایران بین دو انقلاب؛ از مشروطه تا انقلاب اسلامی(، ترجمۀ احمد گل محمدی و محمدابراهیم فتاحی، چاپ یازدهم، تهران، نشر نی.

آندرسون، بندیکت (۱۳۹۳)، «اجتماع­های خیالی (جماعت­های­تصوری)»، ترجمۀ محمد محمدی، تهران: نشر رخداد نو.

اسمیت، برایان کلایو (پاییز ۱۳۸۷)، (جهان سوم: نظریه­های توسعه و دگرگونی سیاسی)، ترجمۀ  امیراحمد حاجی­یوسفی و محمدسعید قائنی­نجفی، چاپ دوم، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین­المللی انتشارات وزارت امور خارجه.

اسمیت، آنتونی دی (۱۳۸۳)، «ناسیونالیسم؛ نظریه، ایدئولوژی، تاریخ»، ترجمۀ منصور انصاری، تهران: مؤسسه مطالعات ملی - تمدن ایرانی.

اسپرویت، هندریک (۱۳۸۳)،«امپراتوری‌ها و امپریالیسم»، سرپرستان ترجمه: کامران فانی - محبوبه مهاجر، «دایرة ‌المعارف ناسیونالیسم»، جلد ۱، تهران: کتابخانۀ تخصصی وزارت امور خارجه.

احمدی، حمید (۱۳۹۵)، (قومیت و قوم­گرایی در ایران: افسانه و واقعیت)، چاپ دوازدهم، تهران: نشر نی.

اصغرزاده، علیرضا (2007م/1386ش)، (ایران و چالش تنوع: بنیادگرایی اسلامی-راسیسم آریائیستی و مبارزات دموکراتیک)، چاپ اول، کانادا: دانشگاه تورنتو.

ائلچی­بیگ (قدیراوغلو)، ابوالفضل (1997م/1376ش)، «بوتوو آذربایجان یولوندا (در راه آذربایجان واحد)»، باب (بوتوو آذربایجان بیرلیگی) تشکیلاتی یایین ائوی.

برنجیان، سکینه (۱۳۸۵)، (ادبیات آذری و فارسی در آذربایجان ایران در سدۀ بیستم)، ترجمۀ اسماعیل فقیه، تهران: انتشارات مرکز.

برتون، رولان (۱۳۹۹)، (قوم­شناسی سیاسی)، ترجمۀ ناصر فکوهی، چاپ چهارم، تهران: نشر نی.

 بیجارلی، سهند (۱۳۹۷)، (استعمار داخلی آذربایجان جنوبی)، چاپ اول، تبریز: بی­نام.

خوبروی­پاک، محمدرضا (۱۳۹۱)، (نقدی بر فدرالیسم)، چاپ اول، تهران: پردیس دانش.

رحمان­زادۀ هروی، محمد (۱۳۹۳)، «نژاد، قوم و ملت در ایران»، چاپ اول، تهران: نشر کتاب آمه.

روزنامه فرهیختگان- 24 شهریور سال 1399 http://fdn.ir/45765

زارع کهنمویی، اصغر (۱۳۹۴)، (پایان تک­زبانی؛ سیزده گفتگوی پژوهشی دربارۀ حق زبان مادری)، چاپ اول، تبریز: نشر موغام.

الف، (دی ۱۳۹۴ ب)، (برابری و رفع تبعیض؛ پانزده گفتگوی پژوهشی دربارۀ حقوق قومیت­ها)، چاپ دوم، تبریز: نشر موغام.

ب، (زمستان ۱۳۹۴)، «خودشرقی­گرایی و بی­جاسازی؛ استفاده و سوءاستفاده از گفتمان آریایی­گرایی در ایران»، ترجمۀ علی‌محمد طرفداری، ایران­نامه، سال سی­ام، شماره ی ۴، صفحه ۱۰۴-143.

سعید، ادوارد (۱۳۷۱)، (شرق­شناسی)، ترجمۀ عبدالرحیم گواهی، چاپ اول، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

شیفر، براندا (۱۳۸۱)، (مرزها و برادری؛ ایران و چالش هویت آذربایجانی)، ترجمۀ یاشار صدقیانی­آذر، ویراستار: سودا محسنی­نمین، چاپ اول، تهران: اولوس نشریه دانشجویی دانشگاه تهران.

ضیاء­ابراهیمی، رضا (1398)، (پیدایش ناسیونالیسم ایرانی؛ نژاد و سیاست بی­جاسازی)، ترجمۀ حسن افشار، چاپ سوم، تهران: انتشارات مرکز.

­عارف­قزوینی، ابوالقاسم (1923 م / 1302 ش)، (مجموعۀ اشعار)، چاپ برلین.

کاتم، ریچارد (۱۳۷۱)، (ناسیونالیسم در ایران)، ترجمۀ فرشتۀ سرلک، تهران: نشر گفتار.

کشاورزقاسم­آباد، بهمن (اسفند ۱۳۹۲)، (به سوی جامعه­شناسی سیاسی جدید)، چاپ اول، زنجان: چاپ سپهر.

کلهون، کریگ (۱۳۹۵)، (ملت‌ها مهم­اند؛ فرهنگ، تاریخ و رویای جهان­وطنی)، ترجمۀ محمدرضا فدایی، تهران: شیرازۀ کتاب.

گوتسه، دیوید (۱۳۸۳)، «نظریۀ تکاملی»، سرپرستان ترجمه: کامران فانی- محبوبه مهاجر، «دایرة­المعارف ناسیونالیسم»، جلد ۲، تهران: کتابخانۀ تخصصی وزارت امور خارجه.

گیدنز، آنتونی (۱۳۷۹)، (جامعه­شناسی)، ترجمۀ منوچهر صبوری، چاپ ششم، تهران: نشر نی.

ماتیل، الکساندر (زمستان ۱۳۸۳)، (دایرة­المعارف ناسیونالیسم)، سرپرستان ترجمه: کامران فانی- محبوبه مهاجر، جلد اول (مفاهیم اساسی آ-خ)، تهران: ناشر کتابخانۀ وزارت خارجه.

الف( 1383).

ب، (1383).

مرکز آمارایران، 1996 م / 1375 ش)، «سالنامۀ آماری ۱۳۷۵»، تهران: مرکزآمار.

میری­مینق، سیدجواد (۱۳۹۷)، (تأملی دربارۀ ایران: واکاوی هویت، ملیت، ایرانیت و سیاست­گذاری­های زبانی)، چاپ اول، تهران: نشر نقد فرهنگ.

نفیسی، ابراهیم (۱۳۹۶)، (استعمار (2)): رهایی ملی و برون­رفت از استعمار فارس»، چاپ اول، تبریز، ناشر: کمیتۀ نشر تشکیلات مقاومت ملی آذربایجان (دیره­نیش).

وویاچیچ، ولیکو (۱۳۸۳)، «جامعه­شناسی، ترجمۀ محبوبۀ مهاجر، (دایرة­‌المعارف ناسیونالیسم)»، جلد اول، تهران، نشر: وزارت امور خارجه.

  Aghazadeh, A(Alireza),)2010 Aygust2019), “the anatomy of Iranian racism: reflections outroot causes of south Azerbaijan’s resistance movement”, in (www.Achiq.org.olayLar; www.eldeniz.com).

  Gudykunst, William B (1994), “Bridging Japanese/North American differences, (communicating Effectively in multicultural contexts)”, p: sage publications.

A, (1988), “Language and Ethnic Identity”, P: multilingual matters, Ltd.

   Hechter, Michael (1985),” Internal colonialism”, U.S.A university of California press.

  Nagel, Joanne and olzak, Susan (1982).” Ethnic mobilization in the new and old states”, p.128.

  https://telegram.me.aydinliq, 31 march 2017.

  https://t.me/bildirish channel. 10 may2020.

  https://t.me/ghader Kiyani. 25 december 2018

 

 

 

 

 

 

 

Investigating The impact of “The center_priphery relationship”

on the appearance and continuation of “Ethnicism in contemporary

Iran: A case study of northwest of the country

 

Moharram Ali Erfani *Malik Zolghadr Mehdi KhoshKhati

 

Abstract:

 

The movement ­of “ethnicism” (in ­the­ sense ­of right - seeking and central demand against The­ “ethnocentrism “of the­ dominant ethnic group in Iran) in the ­form­ of “Turkish nationalism” is an important par t­of political Life in Azerbaijan. This article with historical-library research method and theoretical-qualitative methodology , aimed to find the roots and causes­of the­ events ­of the­ politicization of cultural, racial, linguistic and regional differences in Azerbaijan in the­ contemporary peried; and especially after the­ Islamic Revolution to ­look­ at both ­the ­“primordial” and “modern” approaches to ethnicity. Explaining the ethnic-national political currents of Azerbaijan requires more coplex approaches to the­ issue­ of nationality and nation in “general” and nationalism in “particular”. The refore, one ­of­ the the ories­ of Michael Hechter’s scientific model (as a ­desirable model) with a­structural explanation (ie, the ­effect­ of the ­center -periphery relationship) for the ­analysis of ethnicism in Azerbaijan, forms the­ skeleton and direction­ of the article. The present article considers ethnic, cultural and identity diversity in ­Iran as a great blessing. Because the ­survival, continuity and ­width ­of the Iranian­ body in different scenes depends ­on its diversity. However, in­ the ­last­ century, the ­multi faceted ­­tree­ of­ existence, the diverse Iranig culture and identity, has been plagued by wounds of “internal” and “external” origin. The­ results obtained in this article clearly show the­ direct effect of indicators and variables derived from the­ theory of the­ center peripheral in ­the­ occurrence, emergence and continuation of nationalist and ethnocentr developments in Azerbaijan in the­ last­ century.

 

Keywords: Center-environment relationship,ethnicity,exploitation,deprivation,ethnic policies.

 

1 phd candidates, Department of political science: Tendency to Iran issues, Zangan Branch, Islamic aza university, Zanjan, Iran.  [e-mail]

2 Department of political science and ternationa Relations. Zantan Branch, Islamic Azad university, Zantan, Iran.   [e-mail]

3 Department of political science and international Relations. Zanjan Branch, Islamic Azad university, Zanjan, Iran.n   [e-mail]

 

---

[1]   دانشجوی دکتری، گروه علوم سیاسی: گرایش مسائل ایران، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، زنجان، ایران[e-mail]

[2]   استادیار، گروه علوم سیاسی و روابط بین الملل، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی زنجان، ایران.(نویسنده مسئول)[e-mail] 

[3]   استادیار گروه علوم سیاسی و روابط بین الملل، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی زنجان، ایران. [e-mail]

 

[4]  The center-peripheral relation ship

[5]  Ethnic

[6]  Nation

[7]  Ethnicism

[8]  Ethnocentrism

[9]  سیاحان و شرق­شناسان غربی از قبیل: آرمینیوس (هرمن) وامبری یهودی مجاری، لئون کاهون فرانسوی، ولادیمیر مینورسکی، آرتور لومبلی دیوید، کنستانتین کوکسین، کنستانتین بوورژکی و دیگران در تورکولوژی قلم­فرسایی کرده و صاحب آثار علمی برجسته­ای هستند.

[10]  subnational

[11]  ultranational

[12]  Center - periphery

[13]  Centeral power

[14]   مانند تلاش ملی­گرایان افراطی مرکزنشین برای اثبات غیرترک بودن آذربایجانی‌ها.

[15]  imperialism

[16]  periphery

[17]  metropole

[18]  Internal colonialism

[19]  Central government

[20]   در همین رابطه، پایتخت و مراکز تجمع فعالیت‌های اقتصادی (عمدتاً صنعتی – تجاری) در مناطق مرکزی ایران به عنوان مرکز، و منطقۀ آذربایجان به عنوان حاشیه / پیرامون مطرح می­شوند.

[21] 21 مفاهیم ، متغیرها و شاخص­های مقاله از منبع زیر استخراج گردیده است:

اسمیت ، برایان کلایو(1387): فهم سیاست جهان سوم؛ نظریه­های توسعه و دگرگونی­های سیاسی، ترجمۀ امیرمحمد حاجی یوسفی و محمد سعید قائنی­نجفی، فصل یازدهم (ملی­گرایی وجدایی­خواهی)، صص401 تا 434.

---