تأثیر تصوّف و آموزه‌هایش بر فعّالیت‌های اجتماعی- فرهنگی متصوّفه و مقولاتی نظیر عزلت و بنای خانقاه‌ها که از مستحسنات صوفیه محسوب شده‌‌اند، در شمار موضوعات مورد بحث برخی محقّقین دوره جدید در ایران است. نعمت‌اللّهیه از سلاسل مهمّ تصوّف در ایران می‌باشد که تأمّل در آن دسته از عقاید و رفتارهای مشایخ این طریقه که ارتباط با امور مدنی پیدا می‌کند، می-تواند به درک درستی از نسبت میان سلوک صوفیانه و مسؤولیّت اجتماعی رهنمون شود. بنابراین در نوشتار حاضر، برای نخستین‌بار به تحلیل برخی آراء و رفتارهای اجتماعی- فرهنگی حاج ملّاعلی نورعلیشاه گنابادی (1284ق./ 1867م.- 1337ق./ 1918م.) از پیران نامور نعمت‌اللّهیه در اواخر عصر قاجار می‌پردازیم.در این جستار، پس از توضیح درخصوص مفهوم مسؤولیت اجتماعی، به‌طور خلاصه بعضی آراء برجسته درباره نقش اجتماعی- فرهنگی صوفیان، بررسی می‌گردد. آنگاه برای تبیین موضوع، ضمن تحلیل مسأله چلّه‌نشینی نورعلیشاه و شرح تأسیس خانقاه مزارسلطانی بیدخت توسّط وی، به برخی فعّالیت‌های فرهنگی، اجتماعی‌اش پرداخته‌می‌شود.نتیجه مقاله آن است که حاج ملّاعلی گنابادی همچون بسیاری دیگر از بزرگان تصوّف، موفّق به جمع بین ظاهر و باطن شده و اهتمامش در رعایت دستورات طریقتی، مانع از حضور سودمند و مؤثّرش در جامعه نشده‌است. این پژوهش توصیفی- تحلیلی، براساس روش کتابخانه‌ای و منابع دسته اوّل می‌باشد. پرونده مقاله

یکی از موضوعات با اهمّیت و قابل¬پژوهش در تاریخ تصوّف که دربارۀ آن مطالب متفاوتی اظهارشده، رفتار مشایخ صوفیّه در مواجهه با ارباب قدرت است. در مقدّمۀ این جستار، ضمن بیان بعضی نظریّات پیرامون مقولۀ مذکور، با اشاره به پاره‌ای از نهضت‌های مهمّ سیاسی- اجتماعی صوفیانه، برخی مصادیق تاریخی از موضع‌گیری‌های بزرگان تصوّف در مقام ناقدان حکّام جور نقل¬شده‌است. چون سلسلۀ نعمت‌اللّهیه از طرائق مهم و قدیمی تصوّف است، تحلیل نظریّات و رفتارهای سیاسی- اجتماعی بزرگان نعمت‌اللّهیه در این زمینه، می‌تواند در تبیین مسأله، امری مفید باشد؛ بنابراین در پژوهش حاضر برای نخستین‌بار به بررسی آراء و عملکرد حاج ملّا علی نورعلیشاه‌گنابادی (1284- 1337ق.) از مشایخ مبرّز نعمت‌اللّهیه در عصر قاجار، درخصوص موضوع مزبور پرداخته می‌شود. در این نوشتار رفتارهای سیاسی- اجتماعی و نحوۀ مواجهۀ نورعلیشاه‌گنابادی با امراء و اصحاب قدرت اعمّ از مواعظ و انذارهای مکتوب و انتقادات شفاهی وی از آنان، مورد تحلیل و بررسی قرارگرفته‌است. یافتۀ پژوهش آن است که سلوک عرفانی حاج¬ملّا علی گنابادی و مسؤولیت‌های طریقتی‌ او، سبب غفلت وی از وظایف مدنی‌اش نشد. او نه‌تنها نسبت به رفتارهای نادرست پادشاهان قاجار و سایر ارکان حکومت بی‌تفاوت نبود، بلکه در مقام یک ناصح اجتماعی، به روش‌های مختلفی موضع‌گیری¬کرده‌ و سعی در اصلاح امور داشته‌است. این تحقیق توصیفی- تحلیلی، مبتنی¬بر روش کتابخانه‌ای و منابع دسته اوّل تدوین¬یافته‌است. کلیدواژه‌ها: تصوّف، نقد ارباب قدرت، نورعلی¬شاه‌گنابادی، سلطان¬علیشاه، قاجاریّه پرونده مقاله