یکی از پرسش‌های جذاب برای انسان‌ها دلیل نام‌گذاری (وجه تسمیۀ) چیزهاست. در متون نظم و نثر فارسی تعدادی از نویسندگان و شعرا در خلال آثارشان، کلماتی را ریشه‌شناسی کرده و وجه تسمیۀ آن‎ها را - به زعمِ خود- نشان داده‌اند. بررسی و تحلیل و طبقه‌بندی این وجوه تسمیه، بیانگر نوع نگاه آنان به چگونگی ساخت کلمات است. در این مقاله برخی از این وجوه تسمیه که در تاریخ سیستان و دیوان خاقانی مندرج است، بررسی و مقایسه شده‌است. بدین منظور ابتدا به دسته بندی انواع وجه‌ تسمیه و ذکر شواهد مثال از کتب گوناگون پرداخته شد و سپس نمونه‌های وجه تسمیه از کتاب تاریخ سیستان و دیوان خاقانی استخراج و بررسی گردید. با بررسی نمونه‌ها، مشخص شد که مؤلف تاریخ سیستان در گزینش و بیان وجه تسمیه‌ها بیشتر به اشتقاق کلمات توجه داشته است و در مواردی هم به اعتقادات و باورهای عوام رجوع کرده است ولی خاقانی بیشتر به بازی‌های شاعرانه با کلمات پرداخته و وجه تسمیه‌هایی ابداعی ارائه داده است. البته او هم به وجه تسمیه‌هایی که در کتب دیگر آمده توجه داشته است. این مقاله به روش توصیفی- تحلیلی نوشته شده‌است و گردآوری داده‌ها به شیوۀ کتابخانه‌ای است. هرچند مقالات متعددی دربارۀ وجه تسمیه چاپ شده، اما تاکنون مقالۀ مستقلی دربارۀ مقایسۀ گزینش وجه تسمیه در تاریخ سیستان و دیوان خاقانی منتشر نشده‌است. تفاصيل المقالة

شاعران عارف ازشعر به عنوان ابزاری برای بیان اصول اعتقادی واخلاقی به مریدان ورهروان طریق حق استفاده کرده‌اند. لذا برای تفهیم اصطلاحات غامض فلسفه، منطق و عرفان ناگزیراز صنایع ادبیی مانندتشبیه، تلمیح، استعاره وتمثیل بهره جسته‌اند. مثنوی خلاصه الحقایق اثر نجیب الدین رضاتبریزی یکی ازآثارعرفانی و تعلیمی عصر صفویه است. نجیب الدین رضا از شاعران سدة یازدهم هجری، از معتقدان به سلسلة ذهبیه وازتالیان مولاناجلال الدین بلخی رومی بود. از آنجاکه تمثیل ازعناصر مهم ادبی درسبک هندی است، نگارندگان این مقاله برآنندتا بابکارگیری روش تحلیل اطلاعات ومنابع کتابخانه‌ای گونه‌های تمثیل مانند مثل، ارسال المثل، حکایت تمثیلی و تمثیل های قرآنی وهمچنین مواردی از نمادها و حکایت های رمزی را در این اثر عرفانی- تعلیمی بررسی نمایند. بررسی‌های به عمل آمده نشان می‌دهد که این منظومه یک اثرتمثیلی با مضامین عارفانه است وپربسامدترین نوع تمثیل دراین اثرحکایت تمثیلی (الیگوری) وارسال المثل است که باهدف تربیت انسان ورهنمون کردن او به سوی کمال بکارگرفته شده‌اند. تفاصيل المقالة

در بین شاعران ایرانی به‌ویژه بعد از دورة صفوی، گروهی از پیشه‌وران به تدریج حضور یافته و عدّه‌ای خوش درخشیده‌اند. کاربرد ابزار و مشاغل در شعر شاعران، قدمتی دیرینه دارد. این کاربرد ضمن اطّلاعات مفیدی که از مشاغل مختلف روزگار می‌دهد، در شناخت بهتر روزگار قدیم ایران در دوره‌های متفاوت که چه نگرشی در ارتباط با حرفه‌های گوناگون وجود داشته است، هدایت‌گری می‌نماید. رویکرد ادبی این مشاغل در نوع ادبی شعر، که تنوّع و تعداد آن‌ها هم قابل توجّه است در شهر آشوب‌ها دیده می‌شود. از مهمترین خصوصیّات شهرآشوب‌ها علاوه بر وصف معشوق، بیان پیشه‌هایی است که در زمان و مکان شاعر و اجتماع آن رواج داشته است. در این تحقیق از میان شاعران صاحب‌پیشه به قصّاب کاشانی پرداخته‌ایم. قصّاب از شاعران نیمة دوم قرن یازدهم و اوایل قرن دوازدهم هجری است که توانسته است با توجّه به سطح آگاهی و دانش خود اشعاری قابل تحسین علاوه بر مضامین عرفانی و غنایی در مضمون آفرینی پیشة خود، ابتکاری داشته باشد و ابزار و واژه‌های صنفی را در سخن خود بیاورد. این پژوهش که به شیوۀ توصیفی – تحلیلی و روش کتابخانه‌ای تنظیم شده است بر آن است، به بررسی چگونگی کاربرد ابزار و اصطلاحات شغلی ذی‌ربط در دیوان قصّاب کاشانی بپردازد و با تحلیل یافته‌ها، کاربرد ابزار در شعر قصّاب بیان نماید و توانایی شاعر در تلفیق پیشۀ خود با قریحة شاعری و ویژگی‌های اجتماعی روزگارش را نشان دهد و به این پرسش پاسخ دهد که بازتاب ابزار و واژه‌های مربوط به پیشۀ قصّابی در سخنان قصّاب کاشانی چگونه است؟ تفاصيل المقالة

طالب آملی ازشاعران برجسته و معروف ایران در سدۀ یازدهم هجری است.کلّیّا ت اشعار او یک بار تصحیح و به زیور طبع آراسته شده است. در مقدّمۀ کلّیّات اشعار طالب، از منابع و نسخه‌هایی که برای تصحیح و تدوین آن استفاده گردیده، نام برده شده است ولی به برخی نسخ اشاره‌ای نشده است. پس از آن بعضی از محقّقان با پژوهش و برّرسی این موضوع، اثبات نموده‌اندکه اشعار جمع‌آوری شده در کلّیّات طالب با توجه به همه نسخ و منابع موجود نبوده است. نگارندگان این مقاله هنگام تصحیح و برّرسی اثری به نام سفینه نظم و نثر به اشعاری نویافته از طالب آملی دست پیدا کرده‌اند. سفینۀ نظم و نثر به دست نویسندۀ گمنامی نوشته شده است و به شمارۀ 8982 در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود. در این سفینه اشعار شاعران متعددی جمع‌آوری شده است. این سفینه از نظر محتوایی به سبب داشتن ابیات نویافته شایستۀ توجه است. در واقع وجود ابیات نویافته از طالب آملی و دیگر شعرا، غنای این سفینه را تایید می‌کند، همچنین ذکر اشعاری که در منابع دیگر نیامده است، به ارزش این اثر می‌افزاید. پژوهش پیش رو، مطالعه‌ای نظری است که به شیوۀ پژوهش کتابخانه‌ای انجام شده است و نگارندگان در وهلۀ نخست به شخصیّت طالب آملی و در گام دوم به ترجیع‌بندی نویافته از وی پرداخته‌اند. تا از این طریق جایگاه و مرتبۀ شعری این شاعر بزرگ شناسانده شود و با ارائۀ 103 بیت تازه‌یاب در قالب یک ترجیع‌بند، که تا به امروز در دیگر منابع نیامده است، به تکمیل دیوان این شاعر کمک نمایند. تفاصيل المقالة

سفینۀ نظم و نثر قرن دهم هجری ازجمله سفینه‌هایی است که آگاهی‌های ارزشمند و ابیات نویافته‌ای دارد. نویسندۀ گمنامی این سفینه را نوشته است. این اثر به شمارۀ 8982 در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود. در این سفینه، اشعار شاعران متعددی جمع‌آوری شده است. یکی از این شاعران زبردست که برخی آثارش از دید محقّقان مغفول مانده است، میرزا قلی مِیلی مشهدی است. میلی در سرودن غزل، قصیده، ترجیع و ترکیب توانایی‌های خود را نشان داده است. پژوهش پیش‌رو مطالعه‌ای نظری است که به شیوۀ پژوهش توصیفی ـ تحلیلی و ابزار کتابخانه‌ای انجام شده است. این پژوهش پس از معرفی اجمالی سفینۀ ارزشمند نظم و نثر، نخست به شخصیّت میرزا قلی مِیلی مشهدی (هروی) و سپس به ترجیع‌بندی نویافته از وی می‌پردازد؛ درنتیجه جایگاه و مرتبۀ شعری این شاعر بزرگ شناسانده خواهد شد و ترجیع‌بندی با 110 بیت تازه‌یاب معرفی می‌شود که تاکنون در دیگر منابع نیامده است. تفاصيل المقالة

دست‌نویس‌های بازمانده از سده‌های گذشته مشتمل بر فواید گوناگون ادبی و تاریخی فراوان و برطرف کنندۀ ابهامات بسیاری از متون نظم و نثر فارسی است. از آن رو که تعداد زیادی از نسخه های خطی هنوز در معرض تصحیح و تحقیق قرار نگرفته، برای دستیابی به آگاهی های دقیق از احوال و آثار گویندگان و نویسندگان دوره های مختلف ادبی فارسی، نخستین گام، شناسایی و تصحیح آن نسخ خطی است. از جملۀ نسخه های خطی تقریباً ناشناخته، مجموعه ای پراکنده است که متعلق به استاد فقید، جلال‌الدین همایی بوده که پس از درگذشت ایشان به کتابخانۀ ملی واگذار شده است. مجموعۀ مذکور به سال 651 ق کتابت شده و شامل یادداشت های پراکنده، رسایل کوتاه و ابیات فارسی و عربی است. بیشتر محتویات این مجموعه – به ویژه آثار منظوم آن- نویافته است و تاکنون با وجود اهمیت فراوان آن، هم به لحاظ تاریخی و هم از نظر محتوایی، به چشم محققان ادب فارسی نیامده است. این مقاله، ضمن معرفی اجمالی دست‌نویس پیش گفته برای نخستین بار، رباعیات فارسی آن را تصحیح و ارائه می کند و با مراجعه به منابع درباره گویندگان آن تحقیق می کند. تفاصيل المقالة

نسخه‌های خطی، میراث مکتوب و معرف هویّت علمی، فرهنگی و اجتماعی ملّت‌هاست. از قدیم و به گواه تاریخ، ادبا و شعرای فارسی‌زبان، آثار فراوانی خلق کرده‌اند که حفظ و احیای آنها رسالت علمی و فرهنگی پژوهشگران است. هرچند پژوهشگران حوزة زبان و ادبیات فارسی، از دیرباز به تصحیح متون کهن ادب فارسی توجّه ویژه‌ای داشته‌اند، اما برخی از این متون با گذشت قرن‌ها، هنوز احیا و تصحیح نشده‌اند. با این وجود، نسخة دیوان قصاب کاشانی، پنج مرتبه توسط پرتو بیضایی، عباسی، جواهری، کرمی و عاطفی تصحیح شده و نگارندگان در پژوهش پیش روی، با روش توصیفی- تحلیلی و با کمک منابع کتابخانه‌ای درصددند تا به معرّفی نسخه و مؤلف و بررسی و عناصر و مؤلفه‌های سبکی، بیان ویژگی‌های زبانی، ارزش ادبی، دینی و عرفانی و تاریخی آن بپردازد. همچنین به تصحیح‌هایی که از این دست‌نوشته صورت گرفته است، بپردازند و در بیان هر تصحیح، انگیزه‌های مصحّحان برای احیای دیوان قصاب و شیوه‌های تصحیح و اضافات و پیوست‌های موجود در تصحیحات را به‌صورت مختصر مورد بررسی قرار دهند. نتایج پژوهش نشان میدهد که تاکنون دست نوشتة کتابخانة نورعثمانیه در تصحیح‌های پیشین، مورد استفاده قرار نگرفته است. تفاصيل المقالة

جُنگ‌ها ازآن‌جهت که در برخی موارد نام و نشان شاعران گمنام و سروده‌های آنها را از دستبرد زمانه، در امان نگاه‌داشته‌اند، دارای اهمیت هستند. از جمله جُنگ‌هایی که دارای آگاهی‌های ارزشمند و ابیات نویافته است، جُنگ نظم و نثر یا جُنگ حکایات است که تاکنون تصحیح و چاپ نشده و به دست نویسنده ناشناسی نوشته شده است و به شماره 8982 در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود. در این جنگ 8500 بیت شعر از شاعران قرن دهم و یازدهم هجری و حکایاتی چند از متون نثر فارسی جمع‌آوری‌شده است. وجود اشعار نویافته از جمله برتری‌های این جُنگ است. پژوهش پیش رو مطالعه‌ای نظری است که به شیوة پژوهش توصیفی- تحلیلی و ابزار کتابخانه‌ای انجام شده است. این پژوهش در گام نخست به معرفی نسخة خطی و باارزش جُنگ حکایات و در گام دوم به اشعار نویافتة موجود در آن می‌پردازد تا از این طریق اهمیت و ضرورت تصحیح نسخ خطی شناسانده شود و نسخه‌ای ارزشمند، با 220 بیت تازه‌یاب را، که تا به امروز تصحیح و چاپ نشده است، معرفی کند.نسخه‌های خطی، جُنگ‌ها، سفینه‌ها، اشعار نویافته، تصحیح نسخه تفاصيل المقالة