برخی از شاعران و نویسندگان در مطاوی اشعار و نوشته‌هایشان، برخی از کلمات را ریشه‌شناسی کرده و وجه تسمیة آن‎ها را نشان داده‌اند. بررسی، تحلیل و طبقه‌بندی این وجه تسمیه‌ها، بیانگر نوع نگاه آنان به چگونگی ساختِ کلمات است. شیوه‌های ساخت وجه تسمیه نیز متنوع است؛ از توجه به ریشة لغات گرفته تا رجوع به عقاید عامیانه و از رویدادهای تاریخی تا تخیلات شاعرانه و... . از آنجا که بررسی کاربرد تمثیلها در ساختن وجوه تسمیه ضرورت دارد، هدف از این پژوهش بررسی کاربرد انواع تمثیل در ارائة وجه تسمیه است. ما در این مقاله برآنیم که ابتدا شیوه های گوناگون ساخت وجه‌ تسمیه را بیان کنیم و برای هرکدام شواهد مثالی از کتب و دواوین شعرا- تا قرن ششم- بیابیم و در ادامه انواع تمثیل را معرفی کنیم و پس از آن نمونه هایی از وجه تسمیه‌هایی را که بر پایة تمثیل ساخته شده‌است ذکر کنیم. در این پژوهش می خواهیم به این پرسش پاسخ دهیم که: کارکرد انواع تمثیل در ساخت و ارائة وجه تسمیه به چه اندازه است؟ هر چند کتابها و مقالات متعددی دربارة تمثیل و نیز وجوه تسمیه نوشته شده‌است اما تاکنون پژوهشی دربارة کارکرد تمثیل در ساخت وجه تسمیه منتشر نشده‌است. این تحقیق به شیوة کتابخانه‌ای انجام شده و رویکردی توصیفی – تحلیلی دارد. بر اساس یافته‌های پژوهش، وجه تسمیه‌های ارائه شده عموماً بر پایه تمثیل عام (تشبیه) است و نویسندگان و شعرا کمتر از تمثیلهای خاص همچون تشبیه تمثیل و تمثیل روایی استفاده کرده‌اند. تفاصيل المقالة

مثل‌ها در زبان و ادبیات فارسی دارای جایگاهی ارزشمند هستند. گاه یک ضرب المثل در عین اختصار به اندازه‌ی یک کتاب حکمت آمیز، در بر گیرنه مطالب مهم و عمیقی از حکمت و دانش است. ضرورت و اهمیّت مثل‌ها از آن روی است که آن‌ها بیان کننده‌ی شیوه زندگی اجتماعی، طرز اندیشیدن و عادات و رسوم ملت‌ها هستند و بررسی آن‌ها شناخت عمیق‌تری از باور‌ها و اعتقادات نیاکان در قرون گذشته را نشان می‌دهد. در خصوص کاربرد، نقش و چگونگی مثل‌ها در متون نظم و نثر فارسی پژوهش‌های مختلفی صورت گرفته است. این مقاله به روش کتابخانه‌ای و شیوه تحلیلی-توصیفی فراهم آمده است و هدف آن بررسی نقش، چگونگی و تأثیر ارسال المثل در داستان‌های هزار و یک شب است. نتایج نشان می‌دهد که در کتاب هزار و یک شب به تناسب از ارسال المثل (مثل/ضرب المثل)‌های رایج در زبان و ادب فارسی و به روش غیر مستقیم جهت تقویت و غنای بیشتر کلام استفاده شده است. تفاصيل المقالة

تمثیل یکی از مهمترین و کهن ترین شیوه‌های بلاغی در ادب فارسی ایران و فرهنگ اجتماعی جهان است. به دلیل ظرفیت معنایی وکاریزمای گفتمان؛ حجم بزرگی از ادبیات تعلیمی را پوشش می‌دهد. در این مقاله ضمن معرفی ِ نسخه‌ی خطی "کلیات دیوانِ طالب علی خان متخلص به عیشی" نمونه‌های تازه‌ای از تمثیلات داستانی و شعری را از متن آن می‌آوریم. نسخه خطی این دیوان، به خط نستعلیق کتابت شده است. از ذکر تحمیدیه ها و مناقب اهل بیت و بسیاری از ائمه اطهار (علیه السّلام) می توان فهمید که طالب علی خان (عیشی) شاعری متدین و در مذهب شیعه ی اثنی عشری، با مشرب عرفانیست. این تحقیق که به روش تحلیلی-کتابخانه ای انجام شده، تمثیلات در مثنویِ 2161 بیتی عیشی را بررسی نموده است. بیش از 200 تمثیل در نسخه وجود دارد، و مهم‌ترین آن‌ها مثنویِ "چهار دوست" است که به عنوان داستان تمثیلی به آن پرداخته‌ایم. تفاصيل المقالة

یکی از ابزارهای تأثیرگذار بر مخاطب، استفاده از توانش‌های کلام در انتقال معانی ثانوی به فراخور سخن و حال مخاطب است و این موضوع در معانی ثانوی استفهام به‌خوبی مشاهده می‌شود. شاعر به‌ضرورت و لزوم موضوع، اِخبار، امر و نهی را در ساخت و صورت پرسش مطرح می‌کند، زیرا بر آن است که اثر جملات خبر یا امر و نهی به شکل استفهام، بر شنونده به‌مراتب تأثیرش از قالب خبر یا امر و نهی بیشتر است؛ شاعر برای اینکه خواننده یا شنونده را سریع‌تر و بهتر به تکاپوی ذهنی وادارد یا مانع از آن شود و یا احساسات او را برانگیزد، منظور خود را در فرم و ساخت پرسش بیان می‌کند. پرسش‌های ادبی یا استفهام بلاغی در جمله، غالباً پاسخ ندارند و برای رسیدن به کارکردهای بلاغی گوناگون به کار می‌روند. نویسنده در این پژوهش، درصدد آن است تا به شیوۀ توصیفی – تحلیلی و ابزار کتابخانه‌ای ضمن معرّفی مختصری از شاعر به بررسی پرسش بلاغی در اشعار قصّاب کاشانی بپردازد و به این پرسش پاسخ دهد که بیشترین معانی ضمنی استفهام به کار رفته در شعر قصّاب کاشانی کدام است؟ نتایج پژوهش حاکی از آن است که بیشترین پرسش‌های شعر قصّاب کاشانی، متضمّن معنای ضمنی عجز و بیان ناامیدی است و قصّاب در شعر خود از تمام شگردها و قابلیّت‌های زبانی در ساختار علم معانی به‌خوبی استفاده کرده و سخن خود را به‌گونه‌ای به این فن آراسته است. استفادۀ بهینه از علم معانی، باعث ماندگاری و تأثیرگذاری کلام و دل‌انگیزی سخن وی شده است. تفاصيل المقالة

مفتاح‌الطّالبین اثر ارزشمندی است که فقط دو نسخة خطی - یکی در کتابخانة گنج‌بخش پاکستان (شمارة 2853) و دیگری در کتابخانة ندوة العلمای هند (شمارة 191)- از آن وجود دارد و تاکنون هم بررسی و تصحیح ‌نشده است. این کتاب را محمود غجدوانی (قرن دهم ه.ق) در منقبت شیخ کمال‌الدّین حسین خوارزمی (تولد قبل از 885 خوارزم) در چهارمقاله همراه با یک مقدمه و خاتمه‌ای کوتاه نوشته است. مقالات اول و دوم در بارة ریاضت‌های شیخ و مقالة سوم در خوارق عادات او و مقالة چهارم شامل چهل مجلس از مجالس وی است. غجدوانی طبع شعر نیز داشته و بعضی از سروده‌هایش را گاهی با تخلّص محمود در این متن ‌آورده است. در این مقاله مهم‌ترین ویژگی‌های مفتاح‌الطّالبین در سه سطح فکری، زبانی و ادبی همراه با معرّفی مختصر نسخه-های خطّی آن قلمی می‌شود و در نهایت نگارنده عزم آن دارد که با تصحیح این اثر آگاهی‌های تازه‌ای در بارة سیر عرفان و تصوف و احوال عرفا، مخصوصاً کمال‌الدّین حسین خوارزمی عرضه ‌کند. تفاصيل المقالة

محمّدصادق گلپایگانی، ادیب، شاعر و خطّاط دورۀ قاجار و ملّاباشی حیدرقلی میرزا، فرزند فتحعلی‌شاه قاجار است. وی با نام شعریِ مدهوش، از جمله بهترین و مهمترین صاحب‎کمالان دیار گلپایگان به حساب می‌آید. مدهوش از شاعران دورۀ بازگشت ادبی محسوب می‌شود. او به غیر از فنون نظم و نثر، در علم عربی نیز مشهور بوده است. کلیّات مدهوش، مجموعه‎ای از منشآت، غزلیّات، مثنویّات، قصاید، رباعیّات و قطعات است و علاوه بر آن نوشته‎هایی تعلیمی و حکمی به نثر دارد که هنوز آن‌گونه که بایسته است، شناسانده نشده‌‌اند. قصایدِ این مجموعه از نوع قصاید مدحی با زبانی روان و ساده و آرایه‌هایی دلنشین است. سبک شعر مدهوش به دوره‌های غزنوی و سلجوقی نزدیک است. قصاید وی بیشتر به روش انوری و عنصری است و آنان بیشترین تأثیر را بر مدهوش داشته‌اند؛ ولی سهم انوری در این اثرگذاری برجسته‌تر است. وی همچنین در به کارگیری واژه‌های کهن، به شعر فرّخی توّجه بیشتری داشته و در انتخاب ردیف، نگاه خود را به سوی دوره‌های نخست سبک خراسانی معطوف کرده است. شناخت و معرّفی ویژگی‌های شعر مدهوش نیاز به مطالعه و بررسی آن از جنبه‌های مختلف دارد. انجام پژوهش و مطالعه دربارۀ این ویژگی‌ها در عرصة تحقیقات ادبی از ضرورت‌ها به حساب می‌آید. هدف از نگارش این تحقیق، بیان مختصاتی از سبک خراسانی، ویژگی‌های شعر دورۀ بازگشت ادبی و نیز شعر مدهوش و میزان تأثیرپذیری و تقلید وی از شاعران سبک خراسانی است. تفاصيل المقالة

با توجّه به نفوذ زبان فارسی در آسیای صغیر(آناتولی)، بررسی و تحلیل تألیفات در این حوزه در تدوین تاریخ زبان فارسی و سبک‌شناسی آن اهمیت ویژه‌ای دارد. دوره عثمانی دورانی بوده‌ که زبان فارسی پس از چندین قرن تداول در آسیای صغیر، به‌صورت زبان رسمی درآمده و حتی در متصرفات آن دولت از جمله در ممالک جنوب ‌شرقی اروپا رواج‌ یافته‌است. بهجۀالتواریخ یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی این دوره است که به دست شکرالله رومی و با استناد به کتب مختلف و معتبر تاریخی همچون تواریخ طبری، ابن‌جوزی، ابن‌خلکان، قاضی بیضاوی و... تألیف ‌شده‌است. وی از مردم آناتولی بوده که از بیست و دو سالگی در دربار پادشاهان عثمانی که انس و علاقه ویژه‌ای به شعر و زبان فارسی داشته‌اند، به خدمت مشغول بوده و در اواخر عمر تصمیم می‌گیرد اثری تاریخی تألیف و به قول خود توشه‌ای برای عالم عقبی فراهم کند. کتاب، اگرچه از لحاظ تاریخی با اهمیت است، اما از منظر ادبی هم مضامین درخور توجه و ارزشمندی دارد. رومی که در دربار شعردوست عثمانی رشد کرده و خود نیز در سرودن شعر دستی بر آتش دارد، در طول کتاب و در جای جای متن به تقلید و تضمین اشعار فارسی پرداخته و نثر خود را به نظم، مزیّن کرده است و همین، نگارندگان را برآن داشت تا در پژوهش حاضر، با تکیه بر این اثر که باب سیزدهم آن را به تواریخ سلاطین عثمانی اختصاص داده است، به بررسی اجمالی تجلی شعر فارسی در دربار عثمانی بپردازند. تفاصيل المقالة

حسن خان شاملو (متوفیّ ١050 ه.ق) شاعر، نویسنده، خطاط، بیگلر بیگی و امیرالامرای کل خراسان و حاکم هرات، در قرن دهم و یازدهم هـ.ق [17م]است. او از شاعران توانا، ناشناخته و نازک خیال است که متأسفّانه نه تنها دیوان و دیگر آثار وی تصحیح نشده، حتیّ در تذکره ها و تاریخ ها مطلب چندانی درباره شعر و سبک شعر او نیامده است. مهم ترین اثر وی، دیوان که به گفته نصرآبادی حدود سه هزار بیت است که بخش اعظم آن را غزلیات تشکیل داده است. غزلیات حسن خان شاملو گنجینه ای سرشار از مضامین و بن مایه های غنایی است. فضای کلیّ و حال و هوای غزل وی را عشق و عاشقی و عرفان تشکیل می دهد. نیز مضامین دیگری چون: اخلاق، پند و اندرز و حکمت های عملی، طنز و طعنه، شکوه، مفاخره و... که از گونه های شعر غنایی هستند، در شعر او دیده می شود. حسن خان شاملو در شاعری، به ویژه غزل سرایی، توانایی بالایی داشته است. غزل های پخته و سنجیدة وی با مضامین رنگارنگ و گوناگون و تصویرسازی های زیبا و شوق انگیز در هم آمیخته شده است. این پژوهش با روش تحلیلی و توصیفی، بر آن است تا ضمن سبک شناسی غزلیات وی، شعر غنایی حسن خان شاملو را معرفّی کند و نشان دهد غزلیات وی از نمونه های برجسته در حوزة ادبیات غنایی است. تفاصيل المقالة

عبدالرّحمان مشفقی بخارایی از شاعران قرن دهم هجری است که در گفتن انواع شعر سلیقۀ نیکو دارد. قصاید خوب و غزل‌های مرغوب دارد و شهرت اهاجی کوبنده‌اش نیز با لطافت اشعار غنایی مطبوعش پهلو می‌زند. با این که در روزگار وی دانش‌هایی نظیر رمل و نجوم دیگر چندان مورد توجّه نبوده و با ظهور سبک هندی زبان شاعران نیز از اصطلاحات تخصّصی علمی دور و به زبان عامّۀ مردم نزدیک شده بود، مشفقی برای تصویرپردازی‌های عاشقانه از مفاهیم نجومی بسیار استفاده کرده است. در شعر وی نه تنها به مفاهیم و واژه‌های نجومی متداول در میان اکثر شاعران مثل طالع و ستارۀ بخت و نام سیّارات سبعه برمی‌خوریم، مضامین و کلمات تخصّصی‌تر دانش نجوم همچون ذنب، قدر، قران، شرف، مفهوم دیدن ساعات سعد و نحس را نیز در خلال ابیاتش مشاهده می‌کنیم. با توجّه به نحوۀ استفادۀ وی از مفاهیم و واژه‌های نجومی و تصاویر هنرمندانه‌ای که با به‌کار گرفتن این مضامین در شعر خود خلق کرده، می‌توان گفت که مشفقی با دانش نجوم تفسیری یا هیأت آشنایی کامل داشته و از مفاهیم آن برای بیان عواطف درونی خویش، بویژه در سوز و گدازهای عاشقانه به خوبی بهره برده است. تفاصيل المقالة

قربانی کردن از کهن‌ترین آیین‌های دینی است که مورد توجه انسان‌ها بوده و حیات آن را می‌توان به درازای زندگی بشر گره زد. هزارویک شب از آن جهت اهمیت و ضرورت دارد که شناخت عمیق‌تری از باورها و اعتقادات انسان‌ها در قرون گذشته را نشان می‌دهد. در خصوص قربانی و انواع آن در متون فارسی پژوهش‌های مختلفی صورت گرفته است. این مقاله با هدف بررسی اقسام قربانی (به‌ویژه قربانی انسان)، اهداف و چگونگی آن در داستان‌های هزارویک شب با روش توصیفی – تحلیلی پرداخته است. نتایج نشان می‌دهد که انواع قربانی (انسانی و حیوانی) در بین تمام ادیان رواج داشته است و هدف آن دفع بلا، ترس از خشم خدایان، روا شدن حاجت، یک عمل دینی در اعیاد مذاهب مختلف، عقیقه کردن و نظایر آن بوده است. این عمل آیینی پس از ظهور ادیان الهی و رشد فکری بشر دچار تغییر و دگرگونی گشت و حیوان جایگزین انسان شد. اکنون نیز کماکان در بین جوامع مختلف به‌ویژه مسلمان رواج دارد و در حال تبدیل به غیر خونی است. تفاصيل المقالة

متون و اشعار تعلیمی یکی از گسترده‌ترین و رایج‌ترین ژانرهای ادب فارسی است که گاه به‌صورت اثری کاملاً مستقل است. رسالۀ انیس‌ الطالبین محمد بن محمود فارس، از جمله آثار مشحون از آموزه‌های تعلیمی است. این رساله که یکی از آثار نفیس متعلق به سدۀ یازدهم هجری است و در شمار متون ارزشمند اخلاقی‌ـ حکمی فارسی جای دارد، تاکنون گمنام مانده است. این رساله مشحون از مضامین و معانی تعلیمی و حکمی فراوانی است که نویسنده، آن را به‌اقتضای زمینۀ انفعالی و ذوقی به کار برده است. نگارندگان در این پژوهش بر آن‌اند تا ضمن معرفی اجمالی رسالۀ انیس‌ الطالبین، تأثیر آموزه‌های اخلاقی به‌کاررفته در این رساله را در ذهن و درون مخاطب بررسی کنند. نتایج پژوهش حاکی از این است که نویسنده فردی آگاه بوده که با اصول روان‌شناختی آشنایی داشته و به‌اقتضای موقعیت از شگردهای مختلف تشویق، ترغیب، حکایت و تمثیل و استدلال و... بهره گرفته است. تفاصيل المقالة

قصّه‌های مشدی‌گَلین خانم نوشتة الول ساتن، شامل 110 قصّه از قصّه‌های عامیانة مردم ایران است. هدف این پژوهش، نشان دادن بازتاب بازماند‌ه‌های اسطوره‌ها در برخی از این ‌قصّه‌ها و همچنین تطبیق این اسطوره‌ها با شاهنامه و کتاب‌های اسطوره‌ای است. در این قصّه‌ها، سخنی از زال و سیمرغ نیست، ولی قهرمان را پرند‌‌ه‌ای پرورش‌می‌ د هد و کرّة دریایی و اسب با کندن چند تار از یال خود و دادن به قهرمان داستان، او را یاری می‌رسانند. پژوهش حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی نشان می‌دهد که برخی از قصّه‌های عامیانه، شکسته شدۀ اسطوره‌ها هستند که با گذشت زمان در قصّه‌ها و افسانه‌ها بازتاب یافته‌‌اند. ورود اسطوره‌ها در قصّه‌ها و افسانه‌های عامیانه سبب بقای آن‌ها شده ‌است. ممکن است محتوای قصّه‌های مشدی گلین خانم، تمام جنبه‌های اسطوره را دربرنگیرد، اما به صورت پاره‌های گسسته از یک یا چند اسطوره و یا وقایع شاهنامه الگو گرفته باشد. نگارندگان در این ‌پژوهش با واکاوی ابعاد برخی از قصّه‌های مشدی‌گلین‌خانم، تأثیر اسطوره‌ها را در برخی از این قصّه‌ها بررسی ‌کرده و چگونگی دگردیسی آن‌ها را تبیین نموده‌اند. تفاصيل المقالة